چکیده
در مسیر حفظ قرآن کریم به دلیل حجم زیادی از آیات و مشابهاتی که وجود دارد، بسیاری از حافظان با انواع شک و خطا مواجه می‌شوند. میزان شک‌ها و خطاهای حفظی تأثیر مستقیمی در سرعت یادگیری، کیفیت محفوظات و ایجاد سردرگمی و تشویش‌های ذهنی دارند. معمولاً شک‌ها انواع مختلفی دارند؛ یکی از وظایف مهم حافظان قرآن یادگیری شیوه‌های مدیریتی و نحوه برخورد صحیح در هنگام مواجهه با اشکالات حفظی است. در ادامه با مهم‌ترین خطاهایی که ممکن است در مسیر حفظ با آن روبه‌رو شوید و راهکارهای لازم برای رفع این اشکالات آشنا می‌شویم.
اهمیت توجه و شناخت شک‌ها در حفظ قرآن
بعد از اینکه مراحل ارسال آیات به ذهن انجام می‌شود نوبت به مهم‌ترین کار در حفظ قرآن یعنی مرحله انجام تمارین حفظی برای تثبیت آیات در ذهن و انتقال محفوظات از حافظه کوتاه‌مدت به حافظه بلندمدت می‌رسد. یکی از مهم‌ترین دلایل انجام تمارین حفظی رفع اشکالات و خطاهایی است که حافظ در زمان حفظ اولیه توجه دقیقی به آنها نداشته و در این مرحله باید به‌صورت کامل رفع شوند.
برای انجام تمارین حفظی مهم است که شخص حافظ در شرایط و احوالات مناسبی قرار گرفته باشد. معمولاً نداشتن تمرکز کافی و یا انجام بی‌دقت این تمارین با خیال اینکه بعداً باز هم فرصت کافی برای انجام تمارین بیشتر وجود دارد باعث ایجاد شکیات و وسواس‌های ذهنی می‌شوند.
در چنین شرایطی اگر شخص حافظ مدیریت و کنترل درستی روی این شک‌ها نداشته باشد علاوه بر خطای حفظی اولیه دچار آسیب‌های جدی به حافظه و مشکلات روحی از جمله ازبین‌رفتن اعتمادبه‌نفس کافی برای ادامه‌دادن مسیر حفظ خواهد شد. معمولاً بسیاری از خطاها و اشکالات حفظی که در زمان تحویل محفوظات دیده می‌شوند اگر به‌خوبی مدیریت نشوند در تکرارهای بعدی نیز مجدداً با آن مواجه خواهید شد. مهم است که حافظ هر گونه اشکالی را در زمان خودش تصحیح کند.
نکته: دقت کنید یکی از وظایف مهم حافظان قرآن توجه و احترام به آیات الهی و شأن قرآن کریم است. شخصی که پا به عرصه حفظ قرآن می‌گذارد مهم است که تمامی آیات را به شکلی کاملاً درست و بدون اشتباه در حافظه خود ثبت کند. پیش‌بردن مسیر حفظ بدون توجه به خطاهای گذشته و عدم تلاش برای رفع آنها نوعی بی‌توجهی و کم‌لطفی به قرآن کریم است. اگر هنوز در ابتدای مسیر حفظ هستید همواره این نکته را به‌خاطر داشته باشید که حفظ درست بخشی از آیات قرآن بسیار مهم‌تر و ارزشمندتر از حفظ کل قرآن با اشکالات و خطاهای فراوان است.
نحوه برخورد صحیح در هنگام مواجهه با شک‌های حفظی
معمولاً بعد از مواجه‌شدن با شکیات حافظان یا خیلی راحت از روی آن گذر می‌کنند و یا فشار زیادی را به حافظه خود برای به یادآوری‌ها وارد می‌کنند. حالا سؤال این جاست که در هنگام مواجهه با چنین مشکلاتی دقیقاً چه نوع رفتار و عملکردی باید داشته باشیم؟
خوب است بدانید که شک‌ها رتبه‌بندی می‌شوند و هر کدام به روش خاصی اصلاح می‌شوند. به‌عنوان‌مثال: گاهی نیاز است که برای رفع خطا مربوطه کمی فکر کنیم و برگردیم و از ابتدا دوباره بخوانیم، گاهی باید به‌صورت مستقیم به متن آیه نگاه کنیم و مجدداً تصویری سازی‌های لازم را انجام دهیم، در برخی موارد بسته به سطح شک مربوطه نیاز است که به انجام تمارین نگارشی و تقویت تصویر آیات در ذهن بپردازیم و در مواردی نیز باید بدون توجه از روی شک‌ها و خطاها عبور کنیم. انتخاب هر کدام از این روش‌ها بستگی به سطح سختی و آسانی شک و خطای مربوطه دارد. برای تشخیص دقیق نیاز است که حافظ در ابتدا انواع شک را بشناسد و سپس اقدام به تصحیح و رفع آن کند.
به‌طورکلی مدیریت شکوک حفظی باعث می‌شود که حافظان قرآن از بسیاری از سردرگمی‌هایی که در مسیر حفظ با آن روبه‌رو می‌شوند فاصله گرفته و با ذهنی آرام به تقویت محفوظات بپردازند. انجام دقیق این تمارین باعث جهش در حافظه، بهبود کیفیت محفوظات و بالارفتن سرعت عملکرد صحیح حافظ خواهد شد.
بررسی و شناخت 4 شک مهم وارده بر محفوظات
همان‌طور که گفتیم نیاز است که حافظان برای رفع خطاها ابتدا سطح و نوع آن را بشناسند در این جا ما این اشکالات را به 4 دسته تقسیم‌بندی می‌کنیم:
- شک قبل از خواندن واژه: در این حالت حافظ در هنگام شروع به تلاوت یک آیه و قبل از رسیدن به کلمه موردنظر شک می‌کند که آیا آن کلمه با فلان واژه شروع می‌شود و یا با واژه‌ای مشابه آن. برای مثال: در آیه “وَارْزُقْنَا وَأَنْتَ خَیرُ الرَّازِقِینَ مائده/114 ” حافظ دچار شک می‌شود که با وَارْزُقْنَا شروع می‌شود و یا با وَارْحَمْنَا
- شک در حین تلاوت: در این حالت حافظ بعد از تلاوت یک کلمه یا آیه بلافاصله مکث می‌کند! دچار تردید می‌شود که کلمه‌ای که خوانده درست بوده و یا کلمه مشابه آن باید استفاده شود. مثلاً در مثال بالا وَارْزُقْنَا درست بوده و یا وَارْحَمْنَا
- شک بعد از تلاوت آیه: این حالت معمولاً با کمی تأخیر به وجود می‌آید. به این صورت که ما در حال تلاوت آیات بعد و حتی در صفحات بعد هستیم که به‌یک‌باره ذهن دچار شک در صحیح یا غلط‌بودن و اطمینان از خواندن یا نخواندن آیاتی که قبلاً تلاوت کرده‌ایم می‌شود.
- شک در وجود یک کلمه: در این حالت حافظ در هنگام تلاوت دچار شک می‌شود که آیا چنین کلمه‌ای در آن آیه وجود دارد یا خیر. در واقع در اینجا شک بین دوکلمه نیست؛ بلکه شک بین وجود یا عدم وجود صحیح یا غلط کلمه موردنظر در آیه است. معمولاً این شک باعث انحراف و دورشدن زیاد از معنی اصلی آیه نیز می‌شود.
نکته: برخی افراد بر این باور هستند با تکرارهای مکرر می‌توانند به اصلاح و رفع اشکالات حفظی پرداخت. این تصور کاملاً خطاست! انجام این کار باعث تکرار چندباره خطاها در میان تمرینات حفظی می‌شود. لازمه مهم رفع اشکالات، تشخیص و مدیریت درست آنها است.
4 دلیل مهم که باعث به وجود آن خطا در حفظ قرآن می‌شوند
حالا که با انواع شک به‌خوبی آشنا شدیم سؤالی که ایجاد می‌شود این است که دلیل به‌وجودآمدن هر کدام از این اشکالات حفظی چیست؟ در نتیجه انجام‌ندادن چه اعمالی به وجود می‌آیند؟ و چطور باید از آنها پیشگیری کرد. به‌وجودآمدن هر کدام از خطا و اشکالات بالا به ترتیب به دلایل زیر اتفاق می‌افتند:
- دلیل شک اول: نوع اول به دلیل ارسال‌های بی‌کیفیت آیات به ذهن در زمان حفظ صورت می‌گیرد که معمولاً این ارسال‌های غلط به دلیل انتخاب روش حفظی اشتباه، عدم توجه صحیح به تکرار و مرورهای منظم، ایجاد وقفه و پراکندگی‌های زیاد بین تمرینات حفظی، حواس‌پرتی و عدم تمرکز کافی در زمان حفظ و فشارهای زیاد به حافظه در زمان تمرینات صورت می‌گیرد.
- دلیل شک دوم: این نوع اشکال که معمولاً در ابتدای مسیر حفظ بیشتر با آن مواجه می‌شوید دلیل بر اعتمادبه‌نفس ضعیف، استرس‌های وارده در زمان حفظ به دلیل اختلالات حافظه و مشکلات وارده، خستگی بیش از حد در زمان ارسال محفوظات به ذهن و وسواس‌های شدید ذهنی به وجود می‌آید.
- دلیل شک سوم: یکی از کارهای مهمی که در زمان ارسال محفوظات به ذهن باید صورت گیرد توجه به مفاهیم آیات برای ایجاد تصویرسازی‌های ذهنی و ثبت دقیق آیات در ذهن است. عدم توجه صحیح به این مورد باعث پرش حافظه و تمرکز در زمان تحویل محفوظات، خارج‌شدن از ادای صحیح ترتیب کلمات و تشویش‌های ذهنی می‌شود.
- دلیل شک چهارم: پراکندگی و نداشتن نظم در ارسال آیات به ذهن و انتخاب روش‌های اشتباه حفظی خصوصاً روش‌هایی که باتکیه‌بر حافظه صوتی هستند دلیل بزرگ به‌وجودآمدن این نوع شکیات هستند. حافظ با فراموشی بخشی از صوت در واقع برخی کلمات را نیز به طور کامل در آیه فراموش می‌کند و در نتیجه به‌صورت مداوم مشکوک است که آیا این کلمه در آیه وجود دارد یا خیر؟ و یا این کلمه یا مشابه آن را دقیقاً مربوط به کدام آیه است.
3 فرمول طلایی برای حل شکیات حفظی
یکی از مشکلاتی که اغلب حافظان در هنگام مواجهه با شکیات با آن رو به می‌شوند این هست که نمی‌توانند به‌درستی تشخیص دهند که چه زمانی باید به حافظه سخت گرفت و یا چه زمانی نباید یک اشکال را جدی و مهم تلقی کرد. معمولاً به دلیل اطلاعات کم این تشخیص به‌اشتباه صورت می‌گیرد و در جایی که نیاز به سخت‌گیری و مقاومت زیاد روی اشکال مربوطه نیست سخت گرفته می‌شود و بلعکس در جایی که نیاز به جدیت و سخت‌گیری است به‌آسانی و بدون توجه کافی از روی خطای مربوطه گذر می‌کنند. در بالا به انواع شک وارده بر محفوظات پرداختیم. در ادامه با روش‌هایی برای رفع این اشکالات آشنا می‌شویم.
مسیر 3 مرحله‌ای اصولی برای حل شک‌ها
در زمان مواجهه با شکیات حفظی بدترین کار تقلب است! برخی از حافظان در این لحظات از جهت استرسی که به آنها وارد می‌شود، اولین تصمیمی که می‌گیرند نگاه‌کردن به متن قرآن برای حل شک مربوطه است.
- در اولین قدم باید در آرامش کامل حافظه را تحریک کرده، در سکوت کمی فکر کنید. (دقت کنید که در این مرحله اکیداً به حافظه فشار وارد نکنید)
- اگر بعد از چند ثانیه هنوز هم مشکل شما حل نشد در اینجا باید به ابتدای آیه برگردید و مجدداً و با سرعت کم و با کمی تفکر نسبت به محل فراموشی، شروع به تلاوت مجدد آیه کنید. معمولاً با انجام این کار حافظه پیوستگی لازم بین کلمات فراموش شده با متن اصلی آیه را ایجاد کرده و شک را برطرف می‌سازد.
- در نهایت اگر با انجام دقیق این مراحل شک شما برطرف نشد، به‌هیچ‌عنوان فشار به حافظه خود وارد نکنید و سریعاً به متن آیه در صفحه قرآن نگاه کنید و به‌نوعی یک شارژ مفاهیمی و تصویری مجدد از آیه در ذهن خود ایجاد کرده و آیه مربوطه را در ذهن احیا و بازسازی کنید.
نکته: خوب است بدانید که پایه و اساس ایجاد بسیاری از شک‌ها داشتن ذهنی پر تنش، پر ترافیک و سرشار از افکار و مزاحمت‌های فکری است. قبل از شروع به هر گونه تمرین حفظی ابتدا ذهن خود را کاملاً آماده و آرام کنید و با روش‌های تقویت تمرکز وارد مسیر تمرینات شوید.
رفع اشکالات حفظی با کمک رقیب تمرینی
تمارین حافظ معمولاً به دو بخش تقسیم می‌شود: 1. تمارین انفرادی 2. تمارین جمعی. یکی از بهترین انواع تمرین برای رفع انواع خطاها و اشکالات حفظی، تحویل محفوظات به حریف و رقیب تمرینی است. این کار علاوه بر ایجاد حس رقابت سالم باعث تقویت تمرکز و حافظه دیداری و شنیداری حافظ نیز می‌شود. قبلاً در مقاله مزایای رقیب تمرینی به‌صورت کامل به نحوه انجام تمرینات حفظی با این روش پرداخته‌ایم.
رفع اشکال با دفتر ثبت اشکالات حفظی
اگر بخواهیم بهترین و اصولی‌ترین روش برای رفع شکیات را نام ببریم قطعاً استفاده از دفتر ثبت اغلاط و اشکالات در صدر همه قرار می‌گیرد. در هنگام انجام تمارین حفظی و تحویل‌ها شایسته است که حافظان غلط‌های مهم و بزرگ خود را به‌صورت دقیق در دفتری ثبت کنند و در بازه زمانی‌های مشخص به‌مرور این شکیات بپردازند.
نحوه ثبت و استفاده از دفتر ثبت اغلاط حفظی
از جمله کارهایی که در مسیر حفظ نیاز هر حافظ است داشتن دفتر ثبت اغلاطی است که در مسیر حفظ برای او به وجود می‌آیند. دقت کنید این دفتر برای هر شخص توسط خود حافظ ایجاد می‌شود و محتوای آن مجموعه غلط‌هایی است که به‌صورت مداوم و چندباره اتفاق افتاده‌اند. البته نیازی به ثبت هر نوع اشکال و خطا حفظی نیست و تنها برخی از خطاها در درجه اهمیت بالا برای ثبت در دفتر ثبت اشکالات قرار دارند. برای تشخیص اینکه چه خطایی را باید ثبت کنیم این سه مورد را در نظر بگیرید:
- هنگامی که برای به یادآوری یک اشکال کوچک زمان زیادی صرف شود و به ذهن فشار زیادی وارد شود. در این حالت ممکن است تعداد خطاهای شما خیلی کم باشد؛ ولی به دلیل فشار زیادی که به ذهن برای به یادآوری محفوظات صحیح به کار می‌بریم طولانی بوده و اصلاح مشکل بسیار سخت انجام می‌پذیرد در این حالت نیاز است که اشکال را ثبت کنیم؛ ولی اگر به‌سرعت خطا را رفع اشکال کردیم نیازی به ثبت نیست.
- در حالت دوم برعکس حالت اول ممکن است خیلی سریع اشکالات را رفع کنیم؛ اما خطای مربوطه خطایی بزرگ، طولانی و مهم بوده است. علی‌رغم اینکه اصلاح سریع انجام شده ولی غلط بسیار مهم است و باید ثبت شود.
- در حالت سوم انتقال شما به آیات دور و سوره‌های دیگر است و یا به لحاظ معنایی بی‌ربط و باعث تغییر موضوع آیه مربوطه شده است. این دسته از خطاها جزو خطاهای عجیب و غیراستاندارد هستند که معمولاً محتوای اصلی آیه و سوره را نیز تغییر می‌دهند و حتماً باید ثبت شوند.
برای ثبت اشکالات نیز کافی است اگر جابه‌جایی یا خطایی در یک آیه داشتید، شماره آیه مربوطه به همراه آدرس سوره و همان عباراتی که اشتباه کرده‌اید را به‌صورت دقیق در دفتر ثبت کنید. هر حافظ باید بعد از ثبت این اشکالات چند روزی به‌مرور و رفع خطاها بپردازد. دقت کنید که کار در همین‌جا تمام نمی‌شود و در نهایت مجموع اشکالات باید به‌صورت هفتگی و ماهانه و سالانه بررسی شوند. توجه و استفاده صحیح از این دفتر مانع از بروز و تکرار مجدد خطاها در تحویل‌های بعدی خواهد شد.
سخن پایانی
داشتن آرامش کافی در مسیر حفظ لازمه اساسی برای موفقیت حافظان است. باتوجه‌به متن سنگین آیات قرآن و اهمیت ارسال صحیح آیات به ذهن، ممکن است حافظ با انواع مختلفی از اشکالات و خطاهای حفظی روبه‌رو شود. دقت کنید که در این لحظات نباید سراسیمه و هراسان شد. در این مسیر همواره به خدا توکل کنید و با کنترل احساسات و استرس‌های وارده و بدون انجام تقلب در لحظه، اقدام به رفع مشکل مربوطه کنید.
معمولاً استرس در این لحظات باعث ایجاد خطاها و شک‌های بعدی و بعدی می‌شود. پس باید حواسمان باشد که در گام اول به‌هیچ‌عنوان در هنگام مواجهه با خطاها دستپاچه نشویم. در قدم دوم آنها را در دفتر ثبت اغلاط ثبت کنیم و در نهایت به‌مرور و خطایابی آنها به‌صورت دوره‌ای بپردازیم. اگر حافظان در لحظه حفظ به‌خوبی آیات را به ذهن خود ارسال کنند و بعد از آن به‌مرور دقیق و مدیریت شک‌ها بپردازند قطعاً با انجام همین کارها بهترین نتیجه را کسب خواهند کرد.
