روش های حفظ و درک مفهوم آیات و اهمیت آن در حفظ قرآن

چکیده

در حال حاضر افراد بسیاری برای بهره‌‌مندی از ثواب و برکات قرآن به حفظ و قرائت آیات الهی می‌‌پردازند یا روزانه ساعاتی را صرف تلاوت قرآن می‌‌کنند. با‌این‌‌حال همهٔ ما به‌خوبی می‌دانیم که بهترین راه تدبر در قرآن برای افرادی که به زبان عربی مسلط نیستند، مراجعه به معانی و ترجمهٔ قرآن است. ازاین‌رو بسیاری از افراد به‌خصوص حافظان و قاریان قرآن به دنبال راهی برای یادگیری معانی قرآن هستند.

در این مقاله می‌خواهیم اهمیت حفظ معانی قرآن و روش صحیح انس با معانی قرآن را باهم بررسی کنیم تا بدین‌وسیله از برکات قرآن در زندگی خود بیش‌ازپیش بهره‌مند شویم. تا انتهای این مقاله ما را همراهی کنید.

درک آیات، مهم‌ترین هدف تلاوت و حفظ قرآن

هدف ما از خواندن یک متن، درک پیام آن است. همهٔ ما انسان‌ها در یادگیری زبانی جدید، مقصودی جز فهم معانی آن نداریم. به همین دلیل تلاوت، قرائت و حفظ قرآن بدون آگاهی از ترجمه آیات، عملی غیرعلمی و نامعقول است.

در واقع هدف نهایی ما از خواندن قرآن، درک آن و عمل به فرمان­های پروردگار است؛ فردی را تصور کنید که تمام آیات قرآن را حفظ کرده و سالیان سال مشغول تلاوت قرآن بوده است؛ اما بااین‌حال هیچ‌گاه به ترجمه و معنی آیات اهمیتی نداده است. چنین فردی چگونه می‌تواند از دستورات و آموزه‌‌های قرآن استفاده کند؟

قرآن کریم در آیات مختلف، همهٔ مسلمانان را به «تدبر در آیات قرآن» دعوت می‌‌کند. در واقع مراجعه به ترجمه آیات، برای کسانی که زبان عربی نمی‌‌دانند، تنها روش تدبر در قرآن است. اساتید این حوزه با بررسی دقیق ترجمهٔ قرآن به دستورات و توصیه‌‌های قرآنی پی می‌برند و آموزه‌های قرآن تنها با درک معانی، استخراج و ترویج داده می‌شوند. برای یادگیری راه‌های تدبر در قرآن، توصیه می‌کنیم مقالهٔ ویژه «روش‌های اصولی تدبر و پژوهش‌های علمی در قرآن کریم» را از دست ندهید.

علاوه بر اینها، بسیاری از حافظان قرآن، برای حفظ آیات از ترجمه آنها کمک می‌گیرند و با ساخت ارتباط معنایی و آگاهی از داستان پشت آیات، حفظ ماناتر و آسان‌تری را تجربه می‌کنند. به همین دلیل بسیاری از حافظان و قرآن ­آموزان به دنبال حفظ معانی قرآن می‌روند تا در کنار حفظ یا تلاوت آیات، ترجمه آن را هم حفظ کنند. اما چگونه معنای آیات را حفظ کنیم؟

برای درک قرآن، ترجمه را حفظ نکنید!

اگر شما هم برای آگاهی از معانی قرآن، شروع به حفظ جمله‌به‌جملهٔ ترجمه آیات کرده‌‌اید، باید گفت که این کار نه‌‌تنها بسیار دشوار و سخت است؛ بلکه تأثیر کمتری در درک مفاهیم قرآنی دارد. شاید متعجب شوید؛ اما در حقیقت روش صحیح حفظ معنی قرآن، حفظ‌‌نکردن آن است. اما چگونه؟ پاسخ این است که ما می‌‌بایست به‌جای حفظ‌کردن، معانی را بفهمیم و درک کنیم. در واقع معانی آیات زمانی در حفظ خود آیات و انس بیشتر با قرآن مؤثر هستند که همراه با فهم و درک مطالب باشند. درک مفاهیم نه‌تنها حفظ قرآن را آسان‌‌تر می‌کند، بلکه ما را با قرآن مأنوس می‌‌سازد. در ادامه نکاتی برای درک بهتر معانی قرآن را بررسی می‌‌کنیم.

تعیین کلمات کلیدی آیات و کشف معنای دقیق آن‌ها

برای درک عمیق قرآن در اولین قدم باید کلمات کلیدی آیات را تعیین و مشخص کنیم؛ منظور از کلمات کلیدی، کلماتی هستند که بیشترین بار معنایی را در جمله دارند و دانستن معنای آنها برای فهم کل آیه ضروری است. برای پیداکردن معنای دقیق این کلمات می‌‌توانید از لغت‌‌نامه‌‌ها کمک بگیرید و ریشه آنها را بررسی کنید. همچنین می‌‌توانید از ترجمه یا تفسیر آیات هم استفاده نمایید. البته لازم به ذکر است که در فهم معنی یک لغت، به ارتباط معنایی میان سایر کلمات و حتی آیات قبل و بعد توجه کنید.

نکته: مورد مهمی که وجود این است قرآن حدود 14 قرن پیش نازل شده‌است. کلماتی وجود دارد که در آن زمان، در کاربرد و معنای کاملاً متفاوتی استفاده می‌‌شدند به همین دلیل می‌‌بایست علاوه بر پیداکردن معنای لغوی یک واژه، معنای اصلی کلمه در زمان نزول آیه را هم بررسی کنید و در صورت نیاز معانی را باهم تطبیق دهید.

اهمیت بررسی تاریخچه و دلیل نزول آیات در درک معنا

اکنون که مهم‌ترین واژگان یک آیه را بررسی کردید، می‌توانید به عقبهٔ تاریخی آن هم نگاهی بیندازید. آگاهی از زمان، مکان و شرایط نزول یک آیه کمک بزرگی در درک عمیق آن می‌‌کند. برای بررسی تاریخچه یک آیه، می‌‌توان از روایات و احادیث مربوطه استفاده کرد.

آگاهی از تاریخچهٔ آیات به شما کمک می‌کند، ماجرای پشت آیات را درک کنید. زما‌نی که درمی‌یابید آیات در چه شرایطی و بعد از وقوع چه اتفاقاتی نازل شده‌اند، می‌توانید دقیق‌تر پیام قرآن را درک کنید. در نتیجه ممکن است آگاهی از تاریخ یک آیه، برداشت و تفسیر ظاهری از آن آیه را تغییر دهد. در بررسی تاریخچهٔ قرآن، به مخاطبین آیات هم توجه کنید. یکی از نکات کمک‌کننده در فهم قرآن، تشخیص مخاطب آیات است. زیرا برخی آیات، خطاب به افراد خاصی نازل شده است و عمومیت ندارند. همچنین ممکن است برخی آیات عمومیت داشته باشند، اما این عمومیت فقط برای مردم زمان پیامبر صدق کند. به همین ترتیب ممکن است پیام آیات بر اساس نوع مخاطبین آنها تغییر کنند.

البته دقت کنید که روایاتی که از آنها کمک می‌‌گیرد، مرجع معتبری داشته باشند. البته دقت کنید که روایاتی که از آنها کمک می‌‌گیرد، مرجع معتبری داشته باشند. تحریفات بسیاری در شرح و تفسیر تاریخ وجود دارد. به همین منظور پیش از استفاده از یک منبع تاریخی، تحقیق کنید و نظر عالمان این حوزه را بپرسید.

نحوه مواجهه صحیح با معانی سخت قرآن

معنای برخی آیات قرآن چنان عمیق است که فهم آنها کار هر کسی نیست. شما هم ممکن است در یادگیری معانی قرآن به چنین آیاتی برخورد کنید که حتی با بررسی ریشه لغات و تاریخچهٔ آن آیه، باز هم متوجه معنی آیه نشوید. در این مواقع بهتر است آن آیه را یادداشت کرده تا در فرصتی مناسب از فردی آگاه، معنای آن را بپرسید. سپس از آن آیه عبور کنید و به یادگیری خود را ادامه دهید. همچنین می‌توانید از ترجمه چندین آیه استفاده کنید و با مقایسه ترجمه‌های متعدد، معنای آیه را بهتر بفهمید. ممکن است ترجمه‌ای که برای خود انتخاب کرده‌اید، با ذهنیت و میزان آگاهی شما مناسب نباشد. گاهی نیز متن ترجمه روان نیست و فهم آیات ساده را سخت کرده است.

ارتباط میان آیات

یکی دیگر از روش‌های درک صحیح معنای قرآن، توجه به ارتباط میان آیات است. گاهی آیات قرآن دارای پیوستگی هستند و برای انتقال پیام، در پی هم می‌آیند. در این مواقع برای فهم بهتر، الزامی است که به آیات دیگر نیز مراجعه کنید. در غیر این صورت، برداشت ما از قرآن ناقص و حتی گمراه‌کننده خواهد بود. چه بسیارند افرادی که با استدلال به معنای منفرد یک آیه، معنای قرآن را در جهت منافع خود تحریف کرده‌اند. این عده از راه حقیقت گمراه شده‌اند و بسیاری دیگر را نیز به گمراهی کشاندند.

برای جلوگیری از گمراهی‌، باید پیوستگی قرآن را در نظر بگیرید. به‌عنوان‌مثال، ضمایر زیادی در قرآن استفاده شده است. همان‌طور که می‌دانید، ضمایر برای جلوگیری از تکرار اسمی به کار می‌روند که قبل‌تر ذکر شده است. حال زمانی که به آیه رسیدید که به ضمیری اشاره دارد، ناگزیر باید به آیات قبل بازگردید تا مرجع ضمیر را بیابید.

همچنین می‌دانید که قرآن پر از داستان و حکایات گهربار است. هر داستان هم شامل زنجیره‌ای از وقایع مرتبط به هم می‌شود. حال برای اینکه ماجرای داستانی را درک کنید، باید به ابتدای آن برگردید و برای اینکه پیام قصه‌ای را بفهمید، باید تا انتهای آن داستان را بخوانید. به‌این‌ترتیب هنگام مواجه با داستان‌های قرآنی می‌بایست ارتباط میان آیات لحاظ شود.

در برخی موارد، معنای آیه‌ای را می‌خوانید؛ اما آن را درک نمی‌کنید. به همین منظور باید به آیات قبل و بعد آن هم مراجعه می‌کنید، اما باز هم‌معنای آن را متوجه نمی‌شوید. آن آیه دارای ضمیر نیست و بخشی از یک داستان قرآنی هم محسوب نمی‌شود. در چنین مواردی، باید چه‌کار کرد؟ اندیشمندان قرآنی درون قرآن سفر می‌کنند. اما سفر درون قرآنی چیست؟

همان گونه که می‌دانید، یکی از معجزات قرآن این است که در عین نزول تدریجی، دارای انسجام و یکپارچگی درونی است. یعنی تمام آیات با یکدیگر تطابق دارند و هیچ یک پیامی متضاد دیگری ندارند. باتوجه‌به این موضوع، زمانی که با آیه‌ای روبه‌رو می‌شوید در معنای آن دچار تردید هستید و آن را نمی‌فهمید، می‌توان از آیات دیگر در سوره یا جزء دیگری کمک گرفت. آیات مختلف در سوره‌های مختلف، زوایای دید متعددی به شما می‌دهند و هر یک در کنار هم پازلی که در ذهن شما شکل‌گرفته است را تکمیل می‌کنند.

مراجعه به عالمان قرآن

همان گونه که در نکته قبل اشاره کردیم گاهی برای فهم یک آیه، نیاز است آیات متعدد در سوره‌های مختلف را بررسی کنید. در این صورت می‌توانید با نگاهی جامع، پیام قرآن را در ذهن خود تکمیل کنید. اما مسئله این است که چنین راهکاری، برای هرکسی میسر نیست. تنها عالمان دین و متفکرین قرآنی که سال‌ها قرآن را مطالعه کرده‌اند، می‌توانند ارتباط میان آیات را بیابند.

در واقع مطالعهٔ عمیق قرآن برای همهٔ افراد ممکن و شدنی نیست. به همین منظور می‌توان در مواجه با چنین آیاتی به متخصصین قرآنی مراجعه کنید و با پرسش از آنها، معنای دقیق آیات را دریابید. این افراد بر اساس دانش و اطلاعات معتبر، برداشتی بسیار نزدیک به حقیقت دارند و تعبیری دقیق به ما ارائه می‌دهند.

دقت کنید که برخی از افراد در برخورد با آیات قرآن، سعی می‌کنند خود به‌تنهایی معنای قرآن را تفسیر کنند. این احساس آگاهی کاذب که از جهل و غرور نشئت می‌گیرد، به‌شدت مخرب است. زیرا هیچ‌کس به‌غیراز پیامبر (ص) اجازه‌ و توان لازم برای تشریح و تفسیر قرآن را ندارد. عالمان دینی که امروز قرآن را تدریس می‌کنند، فقط و فقط بر اساس آموزه‌های پیامبر عمل می‌کنند. در غیر این صورت هرگونه‌ برداشت‌های خودسرانه، نتیجه‌ای جز گمراهی بیشتر نخواهد داشت.

 خواندن تفسیر

ازآنجایی‌که شما همیشه به عالمان آگاه به قرآن دسترسی ندارید، می‌توانید از کتاب‌های آنان کمک بگیرید. عالمان دلسوز بسیاری در تفسیر و شرح قرآن کوشیده‌اند و کتاب‌های تفسیر متعددی در توضیح معنای بطنی قرآن، ارائه داده‌اند. کافی است هنگام خواندن ترجمهٔ آیات، نگاهی به تفسیر آن نیز بیندازید تا معانی جانبی، پیشینهٔ تاریخی و مراجع ضمیر درون آیات را بیابید؛ بنابراین کسانی که می‌پرسند چگونه معنی قرآن را حفظ کنیم، بهتر است از درک معنی آیات به کمک تفاسیر آن شروع کنند.

کتاب‌های تفسیری غنی بسیاری وجود‌ دارند که می‌توانید تهیه کرده و از آن استفاده کنید. به‌عنوان‌مثال، تفسیر «نمونه» از آیت‌الله مکارم شیرازی، برای استفاده عموم مردم مناسب است. همچنین تفسیر «المیزان» که یکی از معتبرترین و جامع‌ترین تفاسیر قرآن است، به قلم آیت‌الله محمدحسین طباطبایی نگاشته شده است. این تفسیر بیشتر برای طلبه‌های دینی و متفکرین قرآنی مناسب است. جالب است بدانید که تفاسیری نیز برای نوجوانان و جوانان تهیه شده است. «تفسیر قرآن برای جوانان» به قلم محمود متوسل، یکی از این تفاسیر ساده و خوش فهم است.

نکته مهم: اگر حافظ قرآن هستید و می­‌خواهید به طور هم‌­زمان معانی آیات را هم درک کنید، توصیه می‌‌شود با به‌کارگیری روش حفظ تصویری قرآن و کارکردن روی حافظهٔ مفهومی خود، فرایند یادگیری را برای خود آسان‌‌تر و سریع‌‌تر کنید. در روش حفظ تصویری، از تکنیک­­هایی استفاده می‌شود که با تجسم تصاویر و داستان آیات، نه‌تنها حفظی ماندگارتر خواهید داشت؛ بلکه بدون حفظ جملات، معنای آیات را هم به‌خوبی درک می‌کنید. با مراجعه به سایت علیین، در بخش دورهٔ حفظ تصویری قرآن، به اطلاعات کاملی در این باره دسترسی خواهید داشت.

یادگیری معنی قرآن چه برکاتی دارد؟

چه معنی قرآن را حفظ کنید و چه در تفسیر آن عمیق شوید، قرآن دریایی از برکت برای شما خواهد بود. کافی است ظرف وجودی خود را بزرگ کنید تا آب بیشتری از این دریای شگرف بردارید. در ادامه تنها به تعداد محدودی از برکات یادگیری معنای قرآن شاره می‌کنیم.

دریافت هدایت معنوی

اولین دلیل نزول قرآن، هدایت بشر است. زمانی که قرآن بر پیامبر نازل شد، زبان عربی واسطه‌ای بین وحی الهی و مردم جاهل عربستان بود. اکنون که این کتاب بعد از عبور از گذرگاه تاریخ به دستان ما رسیده، ما نیز باید به واسطه‌گری ترجمهٔ آیات، پیام درونی آیات را دریابیم. درست است که قرائت و حفظ جملات عربی قرآن، عملی بسیار والا و گران‌بهاست و آیات آهنگین قرآن، بسیار دلنشین و دل‌انگیز است. اما باید به یاد داشته باشیم که فقط با مطالعه معنای آیات، می‌توانیم از هدایت‌های قرآن بهره‌مند شویم.

در حقیقت، متن شیوا و روان قرآن، ظاهر زیبای آن است. برای اینکه به بطن ارزشمندتر قرآن دست پیدا کنیم، باید سراغ معانی آن برویم. البته خوب است این را در نظر بگیریم که گاهی آیات قرآن چنان عمیق است که ترجمهٔ آن را دشوار می‌کند. گاهی نیاز است برای دریافت هدایت‌هایی که در دل آیات گنجانده شده است، به زبان عربی بازگردیم. یعنی تا حدی زبان عربی بیاموزیم و با قواعد آن آشنایی مختصری داشته باشیم. درهرحال به یاد داشته باشید که به کمک روش‌هایی که پیش‌تر ذکر شد، می‌توانید تا حد قابل‌توجهی سواد قرآنی خود را افزایش دهید و معانی آیات را بهتر درک کنید.

معرفت الهی

ما همیشه کتاب می‌خوانیم تا به علم و معرفت خود بیفزاییم حال تصور کنید که کتابی را مطالعه می‌کنید که نویسندهٔ آن پیامبر اعظم و محتوای آن وحی الهی است. به نظر شما چنین کتابی چقدر بر معرفت و حکمت شما می‌افزاید؟ به‌این‌ترتیب یکی از مهم‌ترین ثمرات یادگیری قرآن، افزایش معرفت است. داستان‌ها، حکایات و جملات قرآن، گنجینه‌ای از حکمت‌ هستند. در واقع قرآن، تنها کتابی است که در الهی بودن آن جای تردیدی وجود ندارد. از‌این‌رو بسیاری از علما در مباحث مختلف علمی به قرآن و آیات آن استناد می‌کنند. همچنین بسیاری از اندیشمندان از دل قرآن، گنج‌های دانشی زیادی کشف و استفاده کردند.

البته درست است که درک و دریافت بزرگان و اندیشمندان با فهم عموم مردم متفاوت است. اما متن قرآن به‌گونه‌ای است که هر کس با هر سطح فهمی می‌تواند از علم و معرفت آن بهره‌مند شود. این لایه‌لایه بودن قرآن و همه‌فهم بودن معانی قرآنی، قطعاً یکی از معجزات این کتاب محسوب می‌شود.

درک معجزه خداوند

وقتی در معانی قرآن عمیق می‌شوید، معجزه بودن قرآن را بهتر درک می‌کنید. زیرا با فهم پیام قرآن، متوجه پیوستگی معجزه‌‌آسای این کتاب می‌شوید؛ کتابی که آیات آن در گذر سالیان و طی حوادث گوناگون نازل شده است، دارای چنان هم‌پوشانی و تطابقی است که هر انسان خردمندی را حیرت‌زده می‌کند.

همچنین وقتی به معنای قرآن دقت می‌کنید، درمی‌یابید که چگونه خداوند راز‌های این جهان را برای ما آشکار می‌سازد؛ آیاتی که درباره خلقت موجودات و عظمت آسمان‌ها وجود دارد، تمام عالمان را به فکر فرو‌ می‌برد. نکته تأمل‌برانگیز این است که این شگفتی‌ها با گذر زمان بیشتر و بیشتر می‌شوند و هرچه علم و تکنولوژی انسان پیشرفت می‌کند، به معجزه بودن قرآن و تعابیر آن بیشتر پی می‌بریم.

کلام آخر

در این مقاله آموختیم که حفظ و تلاوت قرآن در کنار یادگیری ترجمه آن، اهمیت و برکات بسیاری دارد. همچنین دریافتیم که برای یادگیری معانی قرآن، نیازی به حفظ ترجمه نداریم و در عوض باید معانی آیات را درک کنیم. علاوه بر این، با نکاتی آشنا شدیم که به فهم عمیق و صحیح ما از آیات کمک می‌کند. به امید اینکه همهٔ ما از برکات انس با قرآن و تدبر در آیات الهی، بهره­‌مند شویم.