راهکارهای اصولی برای درک عمیق آیات الهی

چکیده

قرآن، دریای ژرفی از حکمت و معرفت برای اهل تفکر است. بزرگان ما، بارهاوبارها به ما سفارش کرده‌اند که معنای قرآن را بفهمیم و در آیات الهی تفکر کنیم. اهمیت تفکر در قرآن به­قدری است که کلمه «تفکر» 479 بار در قرآن تکرار شده است. احادیث زیادی هم از پیامبر (ص) و امامان معصوم نقل شده که بر فهم معنای قرآن، تأکید ویژه کرده‌­اند. حضرت علی (ع) در نهج‌البلاغه می‌‌فرمایند:

«وتعلموا القرآن فانه احسن الحديث وتفقهوا فيه فانه ربیع القلوب؛ قرآن را فراگیرید که بهترین گفته‌‏هاست و در آن بیندیشید که بهار دل‌‏هاست.»

خطبه ۱۱۰ نهج‌البلاغه

باتوجه‌به اهمیت درک آیات الهی، ممکن است از خود بپرسیم: «به‌راستی چطور معنای قرآن را بفهمم؟» در این مقاله می­‌خواهیم به این پرسش رایج و کلیدی پاسخ دهیم و 3 راهکار بسیار مؤثر را باهم بررسی کنیم که به ما می­‌آموزد چطور قرآن را خوب بفهمیم و با تفکر در آن، برکات بی‌‌انتهای قرآن را وارد زندگی خود کنیم. پس تا انتهای این مقاله ویژه، همراه ما باشید.

اهمیت درک معانی قرآن از نظر آیات و روایات

اهمیت فهم معانی قرآن چیست؟ چرا قرآن کریم این‌­قدر به ما سفارش کرده است تا در قرآن اندیشه کنیم؟ پاسخ در خود سؤال نهفته است. اگر در معانی دو آیهٔ زیر تأمل کنیم، در‌می‌‌یابیم که راز تأکید بر فهم قرآن چیست:

«أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ ۚ وَلَوْ کَانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلَافًا کَثِيرًا؛ آیا در قرآن از روی فکر و تأمل نمی‌‌نگرند؟ و اگر از جانب غیر خدا بود در آن اختلافی بسیار می‌‌یافتند.»

سوره نساء، آیه 82

«أَفَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها؛ آیا در آیات قرآن تفکر نمی‌‌کنند یا بر دل‌ها‌یشان خود قفل‌‌ها (ی جهل و نفاق) زده‌‌اند»

سوره محمد، آیه 24

طبق آیات ذکر شده که هر دو آغاز یکسانی دارند، فهم قرآن و تدبر در آن به دو دلیل الزامی است:

• دلیل اول این است که با تفکر در معنای آیات در‌می‌­یابیم که در قرآن اختلافی وجود ندارد؛ تمام نویسندگان و متفکران در گذر زمان، عقاید و نظریاتشان را تغییر یا بهبود می­‌دهند. گاهی هم نظری مخالف آنچه درگذشته اظهار کردند را اعلام می‌­کنند. این در حالی است که بیش از شش هزار آیه قرآن کریم در طی 23 سال و به‌تدریج نازل شده است و درباره موضوعات مختلفی سخن می­گوید. با‌این‌حال نه‌‌تنها میان آیات قرآن تعارض و اختلافی وجود ندارد، بلکه این آیات به‌‌دقت اعضای بدن با یکدیگر هماهنگ و سازگارند. این انسجام درونی در عین نزول تدریجی، معجزه­‌ای جاودان برای اهل خرد است تا بر ایمانشان بیفزایند.
• دلیل دوم برای فهم معنای قرآن، باز شدن قفل‌‌های دل است؛ به تعبیر قرآن، قلب ما انسان­‌ها ممکن اسیر قفل­‌های بسیاری چون حسد، کینه و ریا باشد. قرآن کریم در آیه 24 سوره محمد بیان می‌­کند که فهم آیات و تفکر در معانی قرآن، قفل‌­های دل را می‌­گشاید و روح انسان را از سنگینی به سبکی می‌رساند. به همین علت امام علی (ع) از تعبیر «بهار دل‌‌ها» برای قرآن استفاده می­‌کنند و می‌‌فرمایند: “اندیشه در قرآن، دل را بهاری می­‌کند.”

در کنار دلایلی که قرآن متذکر شده است، روشن است که فهم معانی و تدبر در قرآن فواید بی‌‌شمار دیگری هم دارد. هدایتگری، آرامش و ثواب اخروی بخش کوچکی از برکات درک معانی قرآن است. در مقاله «روش‌‌های اصولی تدبر و پژوهش علمی در قرآن» می­توانید با روش­های مختلف تدبر در قرآن آشنا شوید. اما در ادامه به کمک 3 راهکار اصولی در‌می‌­یابیم که چطور قرآن را خوب بفهمیم.

بهره‌گیری از ترجمه اصولی، اولین قدم برای فهم قرآن

اولین راه برای فهم آیات قرآن، مراجعه به ترجمه آن است. ما با خواندن ترجمهٔ قرآن متوجه بسیاری از معانی آیات می‌شویم. با‌این‌‌حال ممکن است حتی با خواندن ترجمه برخی آیات، باز هم‌معنای آن را نفهمیم. زیرا میزان درک افراد مختلف از مفاهیم قرآنی، بسته به سطح اطلاعات دینی هر فرد، متفاوت است. راهکار مناسب برای درک این معانی دشوار، بررسی ترجمه­های مختلف آیات است.

قرآن ترجمه­های فارسی متعددی دارد. هر یک از این ترجمه‌‌ها به روش متفاوتی آیات را به زبان فارسی برگردانده­‌اند؛ برخی از مترجمان، قرآن را کلمه‌‌به‌‌کلمه ترجمه کرده‌­اند که بهتر است برای فهم بهتر قرآن از چنین ترجمه‌­هایی استفاده نکنیم. از سوی دیگر برخی ترجمه­‌های قرآن بر اساس معنا و تفاسیر آیات، استخراج شده‌­اند. این شیوهٔ ترجمه، حفظ معنای آیات را در اولویت قرار می‌­دهد و به فهم آسان قرآن کمک شایانی می‌­کند. برخی از ترجمه که برای فهم قرآن پیشنهاد می‌­شوند عبارتند از:

• ترجمهٔ آقایان مکارم، سراج و الهی‌‌قمشه‌ای است که به روش «ترجمهٔ تفسیری» انجام شده­اند. این مترجمان تلاش کرده‌اند با حفظ شیوایی و خوش‌‌خوانی تعابیر، مراد آیات را بازگو کنند.
• ترجمهٔ آقای فولادوند، میانه‌‌ای از ترجمهٔ «تحت لفظی» و «معنایی» است. از مزایای این نوع ترجمه، تطابق آن با اصل عبارات عربی است؛ به‌گونه‌ای که مترجم تلاش کرده است به اصل زبان قرآن وفادار باشد.
• یکی از ترجمه‌هایی که به‌صورت اختصاصی برای مخاطب نوجوان و جوان نوشته شده، «ترجمهٔ خواندنی قرآن، به روش تفسیری و پیام‌رسان برای جوانان و نوجوان» اثر حجت‌الاسلام علی ملکی است. این ترجمه ساده و به‌روز، برای قرآن‌آموزان نوجوان و جوان بسیار کاربردی است.

تفسیر قرآن، پلی برای درک عمیق آیات الهی

گاهی برای فهم معنی آیه یا عبارتی از قرآن، به ترجمهٔ آن مراجعه می­‌کنیم و معنای آن را در حد فهم خود، متوجه می‌­شویم. اما زمانی که تفسیر آن آیه یا عبارت را بررسی می‌­کنیم، می‌­بینیم که برداشت ما از آن صحیح نبوده است و برای رسیدن به معنای حقیقی آن می­‌بایست عوامل دیگری را نیز در نظر بگیریم. به‌عبارت‌‌دیگر، گاهی معانی قرآن چنان عمیق می‌­شود که فهم آن برای همه میسر نیست و در چنین مواقعی، لازم است از تفاسیر بزرگان دین استفاده کنیم؛ زیرا ایشان با سال‌ها مطالعه و بررسی ابعاد مختلف، توانسته‌‌اند به شرح درستی از آیات قرآنی برسند.

بزرگان دین، کتب تفسیر مختلفی به نگارش درآورده‌­اند که مطالعه هریک می­‌تواند برای ما سودمند باشد. از جمله تفاسیری که برای فهم بهتر آیات می­‌توانیم به آنها مراجعه کنیم «تفسیر المیزان» است. این کتاب یکی از مشهورترین تفاسیر شیعی قرآن است که به قلم سید محمد‌حسین طباطبایی نگاشته شده است. همچنین «تفسیر نمونه» به تألیف ناصر مکارم شیرازی و گروه نویسندگان، از دیگر تفاسیری است که به درک معانی آیات کمک می‌­کند. علاوه بر این دو تفاسیر ارزشمند، می‌‌توان از «تفسیر نور» از حجت‌الاسلام محسن قرائتی نیز استفاده کرد. این کتاب در ۱۰ جلد منتشر شده و هم‌‌زمان با انتشار چهارمین جلد آن در سال ۷۶، به‌عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شناخته شده است.

فواید بهره‌گیری از پیشینه تاریخی قرآن در درک درست آیات

از دیگر راهکارهایی که باعث می­شود معنای قرآن را خوب بفهمیم، توجه به پیشینهٔ تاریخی آیات است. نزول آیات، همواره هم‌‌زمان با وقوع حوادث مختلف در زمان پیامبر اتفاق افتاده‌اند. پیامبر در شرایط گوناگون، آیات قرآن را برای مخاطبین مختلفی بازگو می­‌کردند. به همین علت، آگاهی از عقبهٔ تاریخی آیات، در حل چالش‌­های معانی، کمک بزرگی به ما می­‌کند. مثال­‌های زیر، از‌جمله مواردی هستند که در فهم آنها، توجه به پیشینهٔ تاریخی آیات الزامی است:

• آیاتی که ناظر بر تأیید و امضای احکام پیش از اسلام است.
• آیاتی که به احیا یا نفی سنن قبل اسلام می‌­پردازد.
• آیاتی که درباره پیامبران، اقوام و شخصیت‌های تاریخی در‌گذشته است.

بررسی تاریخ آیات، کاربرد دیگری نیز دارد؛ قرآن چنان فصیح است که هر کلمهٔ آن هدفمند انتخاب شده است. باتوجه‌‌به این مسئله، گاهی در فهم آیات با کلماتی کلیدی مواجه می‌­شویم که بار معنایی زیادی را به دوش می­‌کشند. فهم این لغات، به ما کمک می­‌کند تا بخش بزرگی از پیام آیات را دریافت کنیم. اما ازآنجایی‌که قرآن، 14 قرن پیش نازل شده است، ممکن است در طی تاریخ معنا و کاربرد این کلمات کلیدی تغییر کرده باشند. به همین منظور در ترجمه این کلمات، مطالعات تاریخی نقش مهمی دارد.

کلام آخر

در این مقاله به اهمیت درک معنای قرآن پرداختیم. همچنین به این پرسش مهم پاسخ دادیم که: «چطور معنای قرآن را خوب بفهمم؟» برای این منظور سه راهکار را به‌صورت جامع بررسی کردیم که به‌کارگیری هریک، کمک بزرگی به ما خواهد کرد تا معنای قرآن را بفهمیم و پیام الهی را با گوش جان درک کنیم. امیدواریم این مقاله برای شما مفید بوده باشد. از همراهی شما سپاسگزاریم.