چکیده
اهمیت ترتیل در حفظ قرآن چقدر است؟ این پرسش مهمی است که برای بسیاری از علاقه‌مندان به حفظ قرآن مطرح میشود. همهٔ ما در مسابقات حفظ قرآن دیدهایم که حافظان در کنار حفظ قرآن، تلاوت و قرائتهای بسیار زیبایی دارند. همچنین اساتید حفظ که الگوی ما در مسیر حفظ قرآن هستند، قاریان فاخری به شمار می‌آیند. این مسئله باعث میشود که قرآنآموزان همواره ترتیل قرآن را در کنار حفظ ببینند و وجود آن را ضروری بدانند. در این مقاله میخواهیم نقش ترتیل در حفظ قرآن را بررسی کنیم و دریابیم یادگیری ترتیل و صوت واقعاً چه اهمیتی در حفظ قرآن دارد. پس تا انتهای این مقاله کاربردی ما را همراهی کنید.
آشنایی با معنی ترتیل قرآن از منظر روایات
پیش از آنکه دربارهٔ اهمیت ترتیل در حفظ قرآن بپردازیم، خوب است با معنای دقیق ترتیل آشنا شویم. در کنار ترتیل، عبارات مشابه دیگری نیز وجود دارد که ممکن است دچار سردرگمی ما شود؛ عباراتی همچون ترتیل، قرائت، تجوید، صوت، لحن و…. به همین علت در این بخش میخواهیم ضمن تعریف «ترتیل»، تفاوت آن با «قرائت» و «تلاوت» قرآن را بررسی کنیم.
در روایتی از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است که ایشان به «ابن عباس» میفرمایند:
«اِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَرَتِّلْهُ تَرْتِیْلاً؛هنگامى که قرآن را خواندی آن را با ترتیل بخوان»
تفسیر مجمع البیان
سپس ترتیل را اینگونه توضیح میدهند:
«بَیِّنْهُ تَبْیِیناً، وَ لا تَنْثُرْهُ نَثْرَ الدَّقَلِ (الرَّمْل) وَ لا تَهُذَّهُ هَذَّ الشِّعْرِ، قِفُوا عِنْدَ عَجائِبِهِ، حَرِّکُوا بِهِ الْقُلُوبَ، وَ لا یَکُونَنَّ هَمُّ أَحَدِکُمْ آخِرَ السُّورَةِ؛ حروف و کلمات آن را کاملاً روشن ادا کنید، نه همچون خرمای خشکیده [یا ذرات شن] آن را پراکنده کنید، و نه همچون شعر آن را با سرعت پشت‌سر‌هم بخوانید، به هنگام برخورد با عجائب قرآن توقف کنید، و بیندیشید و دل‌ها را با آن تکان دهید، و هرگز نباید همت شما این باشد که به‌سرعت سوره را به پایان رسانید؛ بلکه مهم اندیشه و تدبر و بهره‌گیری از قرآن است.»
«مجمع البیان»، جلد 7، صفحه 170، ذیل آیه مورد بحث
به‌این‌ترتیب، زمانی که با تدبر قرآن میخوانیم و علاوه بر فهم جملات، مقاطع مفهومی (همچون شروع و انتهای پاراگرافها، سؤالات، تأکیدات، جملات خبری و استفهامی و فراز و نشیبهای معنایی) را نیز متوجه شویم، قرآن را با «ترتیل» خواندهایم.
بررسی تفاوت‌های میان ترتیل، قرائت و تلاوت قرآن
حال که معنای ترتیل را متوجه شدیم، خوب است تفاوت آن با قرائت و تلاوت قرآن را دریابیم؛ در واقع «قرائت» مرحلهٔ قبل ترتیل محسوب میشود. قرائت خوانشی از قرآن است که حداقل فهمیدن کلمات و جملات در آن باشد؛ بدین معنا که به خواندن بدون فهم قرآن، حتی قرائت گفته نمی‌شود؛ بلکه این کار، «تلفظ» است. حال اگر کسی از ترتیل قرآن فراتر برود و علاوه بر فهم مقاطع مفهومی، ارتباط مقاطع را نیز درک کند، خواندن او «تلاوت» نام میگیرد. فردی که قرآن را تلاوت میکند، گامبهگام پیش میرود و با متن قرآن کریم از ابتدا تا انتهای سوره همراه میشود.
آیا حفظ قرآن نیازمند یادگیری کامل ترتیل است؟
خوانش قرآن با ترتیل، کمال فاخری برای هر حافظی است. بااینحال یادگیری ترتیل برای حفظ قرآن، هیچ ضرورتی ندارد. در واقع ترتیل قرآن و حفظ قرآن، دو زینت جداگانه هستند که هیچ ارتباطی باهم ندارند. اگر فردی به حفظ قرآن علاقهمند است، اما در ترتیل یا قرائت قرآن مهارت و استعدادی ندارد، این مسئله مانعی برای فرد ایجاد نمیکند؛ بنابراین بهطورکلی در حفظ قرآن نیازی به گذراندن دورههای چندین ماههٔ ترتیل یا تجوید ندارید.
بااینحال در همهٔ رقابتهای حفظ قرآن، مشاهده میکنیم که حافظان در کنار حفظ قرآن، به زینت ترتیلخوانی هم آراسته هستند. در واقع ترتیلخوانی در سطوح حرفهای و مسابقات قرآنی به یک امر واجب تبدیل شده است. با اینکه رعایت ترتیل و صوت در حفظ قرآن، زیبایی بسیاری به همراه دارد؛ اما مانعی غیرضروری برای بسیاری از حافظان است. متأسفانه این افراد که بنا به دلایلی نمیتوانند ترتیل قرآن را بیاموزند، از شرکت در این رقابت‌ها محروم میشوند. به همین علت بهتر است، لزوم ترتیل و صوت در حفظ قرآن، برای مسابقات قرآنی برداشته شود.
نکته: لزوم ترتیلخوانی در کنار حفظ قرآن مانند این است که از یک نقاش توقع خطاطی هم داشته باشیم. در‌حالی‌‌که خطاطی و نقاشی دو هنر منحصربه‌فرد و متفاوت هستند. درهرحال اگر قصد دارید در مسابقات حفظ قرآن شرکت کنید، توصیه میکنیم بعد از حفظ 4 یا 5 جزء اول، مهارت ترتیلخوانی را هم بیاموزید. ترتیلخوانی هنری است که بر کمالات شما، به‌عنوان یک حافظ، اضافه خواهد کرد؛ اما برای شروع حفظ الزامی نیست.
3 مرحله مهم برای یادگیری ترتیلخوانی قوی آیات
یادگیری ترتیلخوانی، به ماهها زمان و تمرین نیاز دارد. تمریناتی که باید تحت نظارت یک استاد خبره انجام شود. بااینحال در این قسمت میخواهیم به بخشی از مباحث مهم در ترتیلخوانی اشاره کنیم که با تمرین این موارد، میتوانید آموزش ترتیل قرآن را آغاز کنید:
- آشنایی با انواع روش ترتیل: روشهای خوانش قرآن به شاخههای متعددی تقسیم شده است. پژوهشگران بر سر این تقسیم‌بندی‌ها اختلاف‌نظر دارند و روشهای مختلفی برای خوانش قرآن معرفی کردهاند. اما آنچه پایه و اساس قرآنی دارد و مسلمانان به آن تشویق شدهاند، خواندن قرآن به‌صورت ترتیل است. ترتیل قرآن بر اساس هدف قاری قرآن و میزان سرعت تلاوت، صورتهای مختلفی به خود میگیرد که شامل «تحقیق»، «تدویر» و «تحدیر» میشود.
- تحقیق: در روش تحقیق مقصود قاری از خواندن قرآن، آموزش و تعلیم به دیگران است و سرعت خوانش او بسیار بسیار شمرده است.
- تدویر: در شیوهٔ تدویر، قاری بر زیبایی لفظ و صدا تأکید دارد. گرچه در تدویر سرعت ادای کلمات از روش تحقیق سریع‌‌تر است؛ اما همچنان بسیار شمرده است.
- تحدیر: زمانی که هدف ما خواندن حجم زیادی از آیات و ختم قرآن باشد از تحدیر استفاده میکنیم. شیوهٔ تحدیر سریع‌ترین روش خوانش قرآن است. با‌این‌وجود دقت کنید که حتی در سریع‌ترین حالت ممکن، باز هم قرائت قرآن باید شمرده باشد؛ بنابراین ما میتوانیم با سه سرعت قرآن را بخوانیم: بسیار بسیار شمرده، بسیار شمرده و شمرده.
- توجه و کار بر روی آهنگ صدا: از هر روشی که برای ترتیلخوانی استفاده میکنید، در کنار تکنیک‌های موجود باید روی آهنگ صدای خود هم کارکنید؛ در همهٔ ادیان دنیا، کتب الهی با آهنگ خوش خوانده میشود. علاوه بر این زمانی که فردی میخواهد متن زیبایی بخواند سعی میکند زیبایی محتوایی آن متن را با زیبایی‌های بیانی همراه کند. گاهی اوقات بعضی احساسات هستند که تنها به‌وسیلهٔ نغمهها، ملودی‌ها و آهنگ‌ها ابراز میشوند. به همین علت رعایت صوت زیبا الزامی است و بسیار ضروری است که در ترتیلخوانی قرآن روی صدا و آهنگ تلاوت خود توجه کنید.
- اهمیت حفظ لحن صحیح در تلاوت آیات: در ترتیل قرآن، تمام تلاش ما بیان کامل معنای قرآن است. به همین منظور رعایت لحن مناسب اهمیت بسیاری دارد. گاهی هنگام خواندن آیات قرآن با جملات تأکیدی، استفهامی یا خبری مواجه میشوید. در تمام این موارد می‌بایست لحن مناسب معنای آن جمله را رعایت کنید. در این صورت است که با ادای درست لحن آیات قرآن، رسالت خود را انجام داده و در بهترین شکل ممکن پیام قرآنی را به شنودگان انتقال دادهاید.
نکته: روشن است که به‌کارگیری لحن دقیق نیازمند آگاهی از معنای جملات است. به‌این‌ترتیب فردی که قرآن را با ترتیل تلاوت میکند، پیش از هر کاری، باید درک مطلب خود را تقویت کند و سپس با آگاهی از معنا و داستان آیات مختلف، ترتیلخوانی را آغاز کند. بدین منظور خوب است زمانی را به مطالعهٔ ترجمه قرآن اختصاص دهید. همچنین با بررسی تفاسیر آیات، از زمینهٔ تاریخی و مفهومی آیات مطلع شوید.
روش خطبه خوانی، جایگزینی مناسب برای ترتیل در حفظ قرآن
در صدر اسلام، ترتیلخوانی در حفظ قرآن وجود نداشته است. مسلمانان قرآن را با خوانش ساده حفظ می‌کردند. به همین منظور اگر شرایط یادگیری تریل یا قرائت را ندارید و یا فکر میکنید حنجره و صدای شما مناسب این کار نیست، نگران نباشید. با خیالی آسوده حفظ قرآن را آغاز کنید. به‌جای ترتیلخوانی شما میتوانید قرآن را همچون مسلمانان صدر اسلام ساده بخوانید.
جایگزین دیگر برای ترتیلخوانی، خواندن قرآن به‌صورت «خطبهخوانی» است. خطبهخوانی، نوعی از خوانش است که در آن ما با آگاهی از مفاهیم قرآنی، آیات را به‌صورت دکلمه‌وار میخوانیم و فرازوفرود جملات را رعایت میکنیم. در این روش، حافظ کلام قرآن را همچون خطابه ادا میکند و لحن الد‌ای تأکیدی دارد. از مزایای این خوانش این است که باعث تقویت حافظهٔ آوایی حافظ میشود و در ماندگاری محفوظات به او کمک میکند.
بنابراین، ترتیلخوانی در حفظ قرآن الزامی نیست. چیزی که موفقیت شما را در مسیر حفظ قرآن تعیین میکند، انتخاب روش درست برای حفظ قرآن است. روشی که با به‌کارگیری سه بعد حافظه یعنی ابعاد آوایی، مفهومی و تصویری شما، موجب ایجاد حفظی ماندگار و مستحکم میشود. انتخاب روش درست چنان حیاتی و مهم است که اگر به‌درستی انجام نشود، میتواند به حافظهٔ شما آسیب بزند و باعث دلسردی شما در مسیر حفظ شود. پس از به‌کارگیری روش صحیح و استحکام حفظیات خود، میتوانید به‌دلخواه خود سراغ یادگیری ترتیل و قرائت قرآن هم بروید.
کلام آخر
در این مقاله با ترتیل قرآن کریم آشنا شدیم. دریافتیم که تعریف ترتیل چیست و چه تفاوتی با تلاوت و قرائت قرآن دارد. همچنین با انواع مختلف شیوههای ترتیلخوانی آشنا شدیم و ویژگیها و کاربردهای هر یک را بررسی کردیم. در کنار این نکات با آموزشهای ترتیلخوانی آشنا شدیم.
در ادامهٔ مقاله، اهمیت ترتیل در حفظ قرآن را ارزیابی نمودیم و دریافتیم که ترتیلخوانی گرچه حسن بزرگی برای یک حافظ است، اما ضروری نیست. به همین علت اگر فردی به حفظ قرآن علاقهمند است؛ اما به هر دلیلی شرایط یادگیری ترتیلخوانی را ندارد، این مسئله مانعی برای او نیست. بلکه عاملی که در موفقیت یک حافظ بیشترین اثر را دارد، انتخاب روشی صحیح و الگویی موفق است تا به کمک آن در سریع‌ترین زمان، به نتیجه دلخواه برسد.
