چکیده
تصور کنید جریان آبی را وارد یک حوض آب می‌کنید تا حوض را از آب پر کنید. اما در این حوض سوراخی وجود دارد که مدام آب را خارج می‌کند. در این صورت آیا ممکن است که این حوض را از آب پر کنیم؟ حفظیات ما هم درست مانند جریان آبی است که وارد حوض ذهن خود می‌کنیم. اگر نتوانیم آنچه داریم را نگه داریم، ورود محفوظات تازه، بی‌معنا و عبث است. از‌این‌رو اگر شما هم علاقه‌مند به حفظ قرآن کریم هستید و تا الان حفظ قرآن را آغاز کرده‌اید، بدون شک با این پرسش مواجه شدید که: «چگونه محفوظاتم را تثبیت کنیم؟»
روش‌های مختلفی برای تثبیت و تحکیم حفظ قرآن وجود دارد که هریک میزان اثربخشی متفاوتی دارند. در این مقاله قصد داریم بهترین راه تثبیت حفظ قرآن را به شما عزیزان معرفی کنیم. با بهره‌گیری از این روش، ما می‌توانیم با تسلط و اطمینان کامل حفظیات خود را پیش ببریم و دریابیم که چگونه حفظ قرآن را تثبیت کنیم تا هیچ‌گاه دچار فراموشی نشویم. پس تا انتهای این مقاله کاربردی همراه ما باشید.
پیشگیری از فراموشی محفوظات با تثبیت آیات
یکی از دلایل مخدوش‌شدن تمرکز حافظان، انباشته‌شدن محفوظات به‌هم‌ریخته و کم‌کیفیت است. بدین صورت که افراد با وجود آگاهی از تزلزل حفظیات گذشته، شروع به حفظ مطالب جدید میکنند. این اقدام به‌شدت مخرب است و مشکلات زیادی را به دنبال دارد. در واقع این عمل درست مانند این است که بخواهیم بنایی عظیم را روی بنیانی سست سوار کنیم و امیدوار باشیم این سازه استوار و ثابت باقی بماند.
در حقیقت اکثر حافظان تازه‌کار به زبان اعتراف میکنند که کیفیت بر کمیت اولویت دارد. با‌این‌حال در عمل، طور دیگری رفتار میکنند و به‌سرعت به حفظیات کم‌کیفیت خود اضافه میکنند. این افراد به دو دلیل این شیوه را در پیش می‌گیرند؛ دلیل اول عدم آگاهی از روش صحیح حفظ قرآن است. افرادی که راهکارهای اصولی حفظ قرآن را نمی‌دانند، به اهمیت مرحلهٔ تثبیت حفظیات پی نبرده‌اند. در نتیجه به حفظ کم‌کیفیت خود ادامه می‌دهند. با این کار زمان و انرژی خود را هدر داده و کم‌ترین بهره را می‌‌برند.
علت دوم این اتفاق را می‌توان نوعی جوزدگی دانست. متأسفانه عده‌ای از افراد هستند که باهدف فخرفروشی، قرآن حفظ میکنند یا شاید ناخودآگاه مرتکب این خطا می‌شوند. در‌هر‌حال، همواره باید به یاد داشت که این کیفیت است که باعث افتخار میشود و نه کمیت. همهٔ حافظان حرفه‌ای قرآن به‌خوبی از این اصل آگاه‌اند و با‌تکیه‌بر کیفیت محفوظات خود، پیش می‌روند. پس اگر می‌خواهیم قرآن را اصولی حفظ کنیم، الزامی است که از سرعت خود بکاهیم و زمانی را برای تثبیت و تحکیم آیات قرآن سپری کنیم. همچنین به یاد داشته باشیم، تنها با یقین قلبی از ثبات حفظیات گذشته می‌توان به جلو حرکت کرد. امام علی (ع) در این باره می‌فرمایند:
کاری کوچک و اندکی که در انجام آن مداومت داشته باشی بسیار امیدوارکننده‌تر از کار زیاد و بسیاری است از انجام آن خسته شوی.
نهج‌البلاغه، حکمت 278
نکته مهم: دقت کنید که تحکیم محفوظات نباید بهانه‌ای بر سستی یا ترک حفظ قرآن شود. به همین خاطر توصیه میشود در برنامهٔ تثبیت حفظیات خود، از استاد خویش کمک بگیریم و طبق اصول تجربی پیش برویم تا خوددرمانی نشود. به‌این‌ترتیب می‌توانیم بهصورت منظم و مؤثر آیات را در ذهن خود مستحکم کنیم و هنگام رویارویی با آیات جدید، دغدغه آیات گذشته ما را آزار نخواهد داد.
ساخت بنیان استوار، اولین مرحله در تثبیت قرآن
بسیاری از افراد گمان میکنند تثبیت حفظ قرآن تنها شامل سؤال‌و‌جواب، تکرار و نگارش آیات است. درحالی‌که ساخت بنیان استوار و افزایش کیفیت حفظ، نیمی از مرحلهٔ تثبیت است. به بیان ساده، تحکیم محفوظات باید از زمان شکل‌گیری حفظیات ما آغاز شود؛ اگر سازه‌ی حفظی خود را از اول محکم بسازیم، در آینده زحمت کمتری برای استحکام آن نیاز است.
همچنین باید به یاد داشته باشیم که رضایت الهی و برکات دنیوی و اخروی حفظ، تنها با حفظ باکیفیت قرآن میسر میشود. همچنین این حفظیات عمیق ما هستند که منجر به انس با قرآن و هدایت الهی میشود. به همین منظور باید با رعایت راهکارهای زیر، کیفیت و عمق حفظ را افزایش دهیم.
توجه به تکرار باکیفیت مشابهات
به طور معمول، حافظان قرآن در حفظ آیات ساده، مشکلی ندارند. چیزی که برای حفاظ چالش ایجاد می‌کند، مشابهات سنگین قرآنی است؛ کلمات، عبارات یا آیاتی که بسیار شبیه هم هستند. ازآنجاییکه حفظ و به‌خاطر سپاری این موارد بسیار دشوار است، درصد خطای حافظان را افزایش می‌دهد. به همین منظور باید تأکید ویژه‌ای روی تثبیت این‌گونه متشابهات داشته باشیم.
برای تسلط بر این موارد، یک قرآن عثمان طه را برمی‌داریم و زیر این تشابهات خط‌قرمز می‌کشیم. سپس علاوه بر تکرارهای ترتیبی خود، این مشابهات را هم مرور می‌کنیم. در نتیجه می‌توانیم در یک ساعت بر این مشابهات مسلط شویم و حفظ و حافظهٔ خود را تقویت کنیم.
تأثیر شگفت‌انگیز شرح ترجمه آیات
راهکار دوم برای تسلط در حفظیات، ترکیب ترجمه و شرح است. اما این یعنی چه؟ قبل از آغاز حفظ یک صفحه، میبایست بر ترجمه آیات آن مسلط شویم. همچنین با کمک ترجمهٔ قرآن یک انیمیشن پویای تصویری در ذهن خود ایجاد کنیم. حال یک قرآن عربی برمی‌داریم و در مقابل فردی دیگری، موضوعات آن صفحه را بهصورت کنفرانسی شیوا ارائه می‌دهیم. البته اگر همراهی نداریم، می‌توانیم مباحث را برای یک مخاطب فرضی تشریح کنیم.
در‌هر‌صورت زمانی که این کار را انجام می‌دهیم، اتفاقی مثبت در ذهن ما رخ می‌دهد؛ وقتی اراده می‌کنیم تا آیات را برای شخص دیگری تشریح کنیم، آیات در ذهن ناخودآگاه ما حفظ می‌شوند. این حفظ ناخودآگاه به حفظیات ما کمک شایانی می‌کند و کیفیت محفوظات را به‌شدت ارتقا می‌دهد.
البته دقت کنید که شرح آیات، به معنای بیان کلمه به کلمهٔ ترجمهٔ آیات نیست؛ بلکه اندکی ترجمه و اندکی توضیح و گسترش پیام آن ترجمه است. بهگونهای که مخاطب ما به‌راحتی متوجه مفهوم آیات شود. همچنین به یاد داشته باشید که اگر هنگام ارائه خود نتوانستید ترجمهٔ آیات را به یادآورید، اشکالی ندارد، شما می‌توانید دو یا سه بار از روی قرآن فارسی نگاه کنید یا به‌اصطلاح تقلب کنید.
یک راهکار ساده برای افزایش تمرکز
تمرکز ما، رابطهٔ مستقیمی باکیفیت حفظ ما دارد. به میزانی که با توجه و تمرکز بیشتری عمل کنیم، آیات قرآن در جان و ذهن ما عمیق‌تر می‌شوند. زمانی هم که ریشه یک مفهوم در ذهن ما عمیق‌تر باشد، آن مفهوم استحکام و ماندگاری بیشتری در حافظهٔ ما دارد. برای افزایش تمرکز در هنگام حفظ قرآن، بهتر است ۵ الی ۱۰ دقیقه پیش از آغاز حفظ، کمی خلوت کنیم. در این مدت ذهن خود را آرام کرده و افکاری که ذهنمان را درگیر کرده را تخلیه کنیم. برای این کار کافی است، نفس عمیقی بکشیم و هرآنچه در ذهن داریم را روی یک کاغذ بیرون بریزیم و بنویسیم. سپس به خود قول بدهیم که زمانی دیگر را صرف حل این مسائل خواهیم کرد.
علاوه بر این خوب است جایگاه عظیم قرآن را به خود یادآوری کنیم. به یاد داشته باشیم که قرآن، یک کتاب ساده نیست؛ بلکه معجزه زنده و شگفت‌انگیز آخرین پیامبر الهی است که اکنون در مقابل ما قرار گرفته است. در نتیجه با درنظرداشتن ثواب و اهمیت فوق‌العاده حفظ قرآن، می‌توانیم راحت‌تر خود را از افکار مزاحم خلاص کرده و متمرکز شویم.
تکرارهای تصویری، شاه‌کلید قوی تثبیت محفوظات
مرحلهٔ دوم تثبیت حفظ قرآن، «تکرار بصری یا تصویری» است. تکرار تصویری، بخشی از روش «حفظ تصویری» است. این روش از جامع‌ترین روش‌های حفظ قرآن است. در این شیوه، ابعاد مختلف حافظه انسان به کار گرفته میشود تا حفظی ماندگار و آسان شکل بگیرد. ازآنجاییکه حافظه تصویری انسان، قوی‌ترین نوع حافظه است، حفظ و تکرار تصویری بر پایه حافظه تصویری استوار میشود.
در تکرار تصویری قرآن، میبایست بهصورت چندبعدی آیات را تکرار کنیم. یعنی با لبان بسته و چشمانی باز، دریچهٔ حافظه را بگشاییم و بهصورت چندبعدی شروع به تکرار کنیم. به‌این‌ترتیب زمانی که حافظه ما داشته‌های ذهنی را مرور می‌کند، نگاهمان خطوط آیات را پیگیری می‌نماید. در تکرار تصویری، ما با‌توجه‌به معانی ولی بدون استغراق در تفسیر آنها، یک مطالعه تکرار گونه چند‌منظوره داریم.
این روش مانایی را به‌شدت افزایش می‌دهد و حفظیات ما را به طور کامل تثبیت می‌کند. البته باید دقت کنیم که روش تکرار تصویری مانند روزنامه خواندن نیست که فقط قرآن را باز کنیم و آن را بخوانیم. به‌عبارت‌دیگر نباید با نگاه‌کردن به قرآن، خودآگاه یا ناخودآگاه به خود تقلب برسانیم؛ بلکه باید تداعی تصاویر پویای قرآنی، هم‌زمان با نگاه‌کردن به آیات قرآن باشند. یعنی همان‌طور که با کمک حافظه تصویری خود، تصویر هر آیه را به یاد می‌آوریم، خطوط قرآن را هم دنبال کنیم. همچنین باید دقت کنیم که ذهن ما از چشممان عقب نیفتد یا با بی‌حوصلگی یا حواس‌پرتی تمرکز خود را از دست ندهیم. در این صورت تکرار تصویری اتفاق نمی‌افتد.
پاسخ به سؤالات مهم درباره تثبیت محفوظات
تکرار تصویری در چه مدت‌زمان‌هایی باید انجام شود؟
پاسخ به این سؤال به میزان حفظیات ما بستگی دارد. اما به طور معمول باید بهگونهای برنامه‌ریزی کنیم که آیات را هر دو یا سه ماه بتوانیم به شیوه تکرار تصویری مرور کنیم.
آیا روخوانی از قرآن، به هنگام تکرار تصویری، نوعی تقلب محسوب میشود؟
با این که در روش تکرار تصویری ما به متن مصحف شریف نگاه می‌کنیم، اما این تقلب محسوب نمی‌شود. زیرا در این شیوه، متن قرآن در ذهن ما است و در واقع روخوانی قرآن، حفظیات ما را تقویت می‌کند.
آیا تکرار حفظیات قرآن باید منظم باشند؟
بله. برای تکرار محفوظات باید منظم عمل کنیم. همان‌طور که برای دریافت حفظیات جدید برنامه‌ریزی منظم داریم، تثبیت آیات گذشته نیز باید بسیار نظام‌مند و برنامه‌ریزی‌شده باشند. در غیر این صورت حفظیات ما بعد از مدتی از دست خواهند رفت.
اگر حفظیات خود را به‌درستی تثبیت نکنیم با چه نتایجی روبه‌رو می‌شویم؟
عدم تحکیم آیات، نتایج مخرب زیادی دارد؛ زمانی که با پشتوانه‌ای سست شروع به حفظ آیات جدید می‌کنیم، در واقع برجی را بلندتر و بلندتر می‌سازیم که قرار است فرو بریزد؛ بنابراین هم زحمات گذشته خود را هدر می‌دهیم و هم زحمات حال حاضرمان را؛ زیرا آیات در ذهنمان گنگ می‌شوند و باهم تداخل پیدا میکنند. در نتیجه ذهن مدام شلوغ و شلوغ‌تر میشود. همچنین ممکن است اصواتی از حفظیات گذشته جلوی چشمتان ظاهر شود و تمرکز شما را مختل کند.
آیا در تکرار تصویری مشورت با استاد الزامی است؟
امر تثبیت محفوظات همانند به‌خاطر سپاری‌های اولیه کاری جدی و بهتر است در طراحی برنامه تکرار خود با استادی باتجربه مشورت کنیم. با این ترتیب عملکرد خود را با دانشی تجربی همراه می‌کنیم. ازآنجاییکه ظرفیت حافظه و میزان حفظیات هر یک از ما متفاوت است، استادی باتجربه میتواند تشخیص دهد که در چه زمان‌هایی و به چه میزان محفوظات خود را تکرار کنیم.
کلام آخر
در این مقاله دریافتیم چگونه قرآن را تثبیت کنیم تا حفظی مانا و استوار داشته باشیم. گرچه شیوه‌‌های متنوعی برای تحکیم آیات حفظی وجود دارد؛ اما در این جا یکی از جامع‌ترین و معتبرترین روش‌های تثبیت را یاد گرفتیم. این روش که تکرار تصویری نام دارد، بخشی از روش حفظ تصویری قرآن است و شامل دو مرحله میشود. مرحله ابتدایی به این مسئله اشاره دارد که بنیانی قوی برای حفظیات خود ایجاد کنیم. مرحله دوم نیز تکرار تصویری نام دارد که باعث استحکام بیشتر محفوظات ما میشود. انجام هر یک از این مراحل باعث تحکیم کامل حفظیات ما خواهد شد.
