چکیده
حفظ قرآن، آرزوی بسیاری از علاقه‌مندان قرآن است. افرادی زیادی هستند که می‌خواهند با حفظ قرآن، از برکات این دریای رحمت، بهره‌های بیشتری ببرند. در‌این‌بین کسانی هستند که به دلایل مختلف می‌خواهند هرچه زودتر به این هدف والا برسند و دنبال راه‌های میان‌بری می‌گردند که آنها را در کمترین زمان ممکن به مقصد برساند.
از طرف دیگر مؤسسات بسیاری هستند که ادعا می‌کنند، میان‌برهایی برای حفظ قرآن می‌شناسند. این مؤسسات، با ارائهٔ طرح‌های حفظ یک‌ساله قرآن، برنامه‌های فشرده‌ای را پیشنهاد می‌کنند. اما سؤالی که برای بسیاری از قرآن‌آموزان مطرح میشود این است که آیا این میان‌برها به مقصد نهایی می‌رسند و اگر می‌رسند آیا راه‌های امن و درستی هستند؟
اگر شما هم در ابتدای مسیر حفظ یک‌ساله قرآن هستید، اما دربارهٔ نتیجه‌بخش بودن آن اطلاعات کافی ندارید، جای درستی آمدید. در این مقاله می‌خواهیم روش کوتاه‌مدت و سریع حفظ قرآن یک‌ساله را نقد و بررسی کنیم. سپس ضمن معرفی صحیح‌ترین مسیر حفظ قرآن، راهکارهایی مؤثر در اختیار شما قرار می‌دهیم. به کمک این راهکارها شما می‌توانید، قرآن کریم را در کمترین زمان و با بیشترین بهره‌وری حفظ کنید. پس تا انتهای این مقالهٔ مهم ما را همراهی کنید.
بررسی کلی روش‌های حفظ یک‌ساله
هم اکنون مؤسسات قرآنی بسیاری هستند که حفظ یک‌ساله قرآن را پیشنهاد می‌کنند. در این طرح‌ها با روش‌های مختلفی حفظ قرآن انجام میشود. روش‌هایی همچون کدگذاری که در مقاله «روش کدگذاری حفظ قرآن» آن را به‌تفصیل بررسی نمودیم. حفظ یک‌ساله قرآن با هر روشی انجام شود، شیوه‌ای فشرده برای حفظ قرآن محسوب میشود.
در طرح یک‌ساله، افراد با شیوه‌های مختلفی که به کار می‌برند، می‌بایست روزی یک صفحه و نیم از قرآن عثمان طاها را حفظ کنند. دقت کنید که این مقدار جدا از صفحات مرور و پیش خوانی است. بدون مرور، تثبیت و پیش خوانی حفظیات ما ارزشی نخواهند داشت و خیلی زود از بین می‌روند. با حساب همهٔ اینها، حفظ روزانهٔ این حجم از آیات قرآن، زمان، انرژی و تمرکز زیادی از حافظ می‌طلبد.
معایب و آسیب‌های حفظ قرآن در یک سال
افرادی که با این طرح به حفظ قرآن مشغول می‌شوند می‌توانند در مدت‌‌زمان اندک حافظ کل قرآن شوند. اما به چه قیمتی؟ قطعاً هر میان‌بری هزینه‌ای دارد که باید پرداخته شود. در ادامه می‌خواهیم این مسئله را بررسی کنیم که به چه دلایلی اساتید معتبر، روش حفظ یک‌ساله قرآن را توصیه نمی‌کنند. بررسی معایب این روش چشم‌اندازی روشن و شفاف به ما خواهد داد تا مسیری درست را برای خود انتخاب کنیم:
تحمیل فشار ذهنی بیش از حد
اولین عیبی که در حفظ یک‌ساله قرآن وجود دارد، فشار بیش از اندازه به ذهن است. همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، حافظانی که می‌خواهند در یک سال قرآن را حفظ کنند، می‌بایست روزی یک صفحه و نیم از آیات قرآن را به حافظه بسپارند. در کنار این حجم زیاد، مرور آیات قبل و پیش خوانی آیات بعد الزامی است. این برنامه‌ریزی به نحوی است که استراحت یا وقفه‌ای در آن وجود ندارد و افراد باید به طور مرتب و روزانه حفظیات روزانهٔ خود را پیش ببرند.
ممکن است برخی فکر کنند که حفظ روزانه یک و نیم‌صفحه از آیات قرآن کار دشواری به نظر نمیرسد. اما حقیقت این است که حفظ این مقدار از آیات به مدت ۳۶۵ روز یک سال، فشار روانی و ذهنی زیادی ایجاد می‌کند. از طرف دیگر با این اینکه یک صفحه و نیم، در مقایسه مطالب درسی مدرسه مقدار کمی است، اما باید توجه داشته باشیم که هر روز بر اندوخته‌های ذهنی ما اضافه میشود. یعنی هر روز علاوه بر حفظیات جدید، باید از محفوظات قبلی خود نیز نگهداری کنیم.
برای درک بهتر این موضوع، فرض کنید مسئولیت جارو‌کردن یک‌خانهٔ ۵۰ متری بر عهدهٔ ما قرار داده شده است. این کار خیلی سختی به نظر نمیرسد. حال در نظر بگیرید که هر روز طبقه ای جدید روی این خانه ساخته شود و ما موظف به جارو‌کردن همه طبقات آن هستیم. در این صورت تا چه زمان قادر به انجام‌وظیفهٔ خود خواهیم بود؟ حفظ قرآن به‌صورت فشرده نیز مانند جارو‌کردن ساختمانی است که مدام بر طبقات آن افزوده میشود. به همین علت حفظ فشرده، راهکاری اصولی نیست.
تضعیف انگیزه همراه با خستگی ذهن
یکی دیگر از معایب حفظ یک‌ساله قرآن، دل‌زدگی و کاهش انگیزه قرآن‌آموزان است. وقتی برای مدت طولانی فشار زیادی به حافظهٔ خود وارد می‌کنیم، ذهن دچار فرسودگی و خستگی میشود. این خستگی به‌مرور‌زمان باعث کاهش عملکرد ما میشود. بهره‌وری ضعیف، افزایش فراموشی‌ها و کاهش تمرکز از دیگر نتایج خستگی حافظه است. در نهایت حافظ انگیزه و روحیهٔ خود را از دست می‌دهد و حتی ممکن است حفظ قرآن را برای همیشه کنار بگذارد. البته این کاهش انگیزه در افراد مختلف، بسته به قدرت حافظه، روحیه و روشی که به کار می‌برند، متفاوت است. ممکن است برخی افراد در حفظ یک‌ساله قرآن با چنین مشکلاتی مواجه نشوند. با‌این‌حال خستگی ذهن نتیجه‌ای طبیعی و رایج است که در اثر فعالیت‌های ذهنی شدید و مستمر رخ می‌دهد.
ماندگاری ضعیف محفوظات
محفوظات ما، مانند ریشه‌های یک گیاه است. اگر این ریشه‌ها ضعیف باشند، نسیم ملایمی می‌تواند آن را از جا بلند کند. اما اگر ریشه‌های آن در دل خاک فرو‌رفته و عمیق باشند، گیاه برای سالیان دراز پابرجا خواهد ماند. حفظیات ما نیز برای ماندگاری بیشتر نیازمند ریشه‌های قوی هستند. این ریشه‌ها، مرور و تثبیت‌هایی هستند که به روش اصولی انجام می‌شوند. وقتی زمان کمی برای حفظ و تثبیت آیات در نظر می‌گیریم، حافظهٔ ما زمان کافی برای انتقال مطالب از حافظهٔ کوتاه‌مدت به حافظهٔ بلندمدت را ندارد.
به همین علت بسیاری از حافظانی که موفق می‌شوند در یک سال قرآن را حفظ کنند، حفظیات خود را بعد از مدت کوتاهی از دست می‌دهند. چرا که سیستم طبیعی حافظه، قادر به دریافت حجم بالای مطالب در مدت زمانی اندک نیست. در نتیجه بیشتر زحمات یک‌ساله افراد از بین می‌رود.
اختلال در زندگی روزمره
از دیگر چالش‌هایی که طرح حفظ یک‌ساله قرآن در پی دارد، ایجاد اختلال در زندگی روزانهٔ افراد است. کسانی که می‌خواهند با این برنامه قرآن را حفظ کنند، دو انتخاب دارند: راه اول این است که بقیه کارهای زمان‌بر خود همچون تحصیل و کار را تعطیل کنند و به مدت یک سال به‌صورت فشرده مشغول حفظ قرآن شوند. انتخاب دوم این است که در کنار تحصیلات یا شغل خود، برنامهٔ سنگین حفظ یک‌ساله را پیش ببرند. هر دو انتخاب صحیح و اصولی نیستند؛ به تعویق‌انداختن امور معمول زندگی، ما را از دیگران عقب میندازد و توصیه نمی‌شود. از طرف دیگر پیش‌بردن این برنامه در کنار دیگر مسائل زندگی، نتیجه‌ای جز آشفتگی و شلوغی بیش از حد ندارد.
چرا برخی افراد اصرار به حفظ‌های کوتاه‌مدت دارند؟
حال که با معایب حفظ یک‌ساله قرآن آشنا شدیم، این سؤال مطرح میشود که: اصلاً چرا برخی به سراغ حفظ‌های کوتاه‌مدت می‌روند؟ در پاسخ باید گفت که افرادی که دنبال مسیر کوتاه برای حفظ قرآن می‌گردند، دو‌دسته هستند. دستهٔ اول افرادی‌اند که از روی جو زدگی دست به این اقدام می‌زنند. متأسفانه این افراد فقط به دنبال جایگاه حافظان و فخرفروشی هستند و می‌خواهند از این طریق زودتر به محبوبیت و شهرت اجتماعی برسند.
دستهٔ دوم هم کسانی‌اند که درک درستی از روش صحیح و اصولی حفظ قرآن ندارند. به همین دلیل به‌اشتباه گمان می‌کنند هرچه سریع‌تر قرآن را حفظ کنند، بهتر است. این عدم آگاهی باعث میشود تا وارد مسیرهایی شوند که هیچگاه به مقصد ختم نمی‌شود. درنتیجه سال‌ها تلاش آنها به جایی نمیرسد. از‌این‌رو به مبتدیان توصیه میشود، زمانی را صرف تحقیق کنند و با پرس‌وجو از اساتید حفظ، مسیری درست برای خود انتخاب کنند. اما این مسیر درست چیست؟
نکات مهم در انتخاب روش اصولی برای حفظ قرآن
حال که با مشکلات روش حفظ یک‌ساله قرآن آشنا شدیم، چگونه می‌توانیم با رفع این مشکلات، به راه‌حلی درست برسیم و در کمترین زمان حافظ قرآن شویم؟ پاسخ این است که طرح یک‌ساله حفظ قرآن یا هر طرح ثابت دیگری را نمی‌توان به همهٔ افراد توصیه کرد و تعمیم داد.
به همین علت اولین قدم درست این است خوددرمانی نکنیم و از یک استاد حرفه‌ای حفظ کمک بگیریم. استاد حفظ، فردی است که پیش از ما مسیر حفظ قرآن را طی کرده است و به‌خوبی با موانع پیشرو آشنا است. بعد از آنکه یک استاد معتبر و موفق حفظ را یافتیم، در محضر ایشان باید ظرفیت و توانمندی خود را کشف کنیم. هر فردی توانمندی‌های به خصوصی دارد. ممکن است برای برخی افراد، حفظ قرآن در دو سال، آسان و راحت باشد. درحالیکه این زمان برای عده‌ای دیگر کافی نیست.
علاوه بر توانمندی‌های متفاوت، هر فرد، شرایط جسمانی، روانی، مشغله‌ها و برنامه‌ریزی متفاوتی نیز دارد. به همین علت مسیر حفظ قرآن باید به کمک یک استاد راهنما، به‌صورت اختصاصی طراحی شود. زمانی که برنامه‌ای مناسب شرایط خود را انتخاب می‌کنیم، می‌توانیم بهترین عملکرد خودمان را داشته باشیم. در نتیجه مطابق توانمندی‌های خود حرکت می‌کنیم و نتایج خوبی به دست می‌آوریم. این عملکرد مثبت، انگیزه و روحیهٔ ما را افزایش می‌دهد که خود بر بهره‌وری بیشتر ما تأثیر می‌گذارد.
بعد از شناخت توانایی‌های خود می‌بایست، روش درستی برای حفظ انتخاب کنیم. روش درست نقش کلیدی در موفقیت ما دارد. زیرا اگر ده سال را به حفظ قرآن اختصاص دهیم، اما روش درستی انتخاب نکنیم، هرگز به نتیجه نمی‌رسیم. انتخاب روش حفظ، مانند انتخاب وسیلهٔ نقلیه برای مسافرت است. چنانچه برای سفر به کشوری دور بخواهیم از خودروی شخصی استفاده کنیم، بعد از ماه‌ها گذر زمان هم به مقصد نمی‌رسیم. حفظ قرآن، فعالیتی ذهنی است. روش درست حفظ قرآن، شیوه‌ای است که علمی بوده و مطابق ساختار حافظهٔ انسان طراحی شده باشد. تنها در این صورت است که می‌توانیم از حداکثر ظرفیت ذهن خود استفاده کنیم و در‌عین‌حال بهره‌وری خود را بالا ببریم.
شناخت جامع بهترین روش برای حفظ کل قرآن
در حال حاضر بهترین روش، «حفظ تصویری قرآن» است. این روش که توسط معتبرترین اساتید حفظ تدریس میشود، بر «حافظهٔ تصویری» انسان استوار میشود. حافظهٔ تصویری قوی‌ترین حافظهٔ انسان است که ماندگاری و قدرت بالایی دارد. در این روش، علاوه بر حافظهٔ تصویری که ستون اصلی حفظیات را شکل می‌دهد، «حافظهٔ آوایی و مفهومی» به‌عنوان تقویت‌‌کننده محفوظات به کار می‌روند. در نتیجه حفظی چند‌بعدی ایجاد میشود که علاوه بر مانایی و آسانی باعث تدبر در قرآن نیز میشود.
حفظ تصویری قرآن، روشی است که در آن قرآن‌آموز، به‌جای تحمل فشار ذهنی، از روند حفظ قرآن لذت می‌برد. زیرا در حفظ تصویری از تکنیک‌های به روزی استفاده میشود که حفظ قرآن را آسان می‌کند. همچنین فرد با مفاهیم قرآنی آشنا میشود که هدایت‌های الهی را به دنبال دارد. برخلاف دیگر روش‌های غیرعلمی، حفظ تصویری قرآن، شیوه‌ای اثبات شده است. هم اکنون شاگردانی بسیاری از این شیوهٔ جامع و هوشمندانه برای حفظ قرآن استفاده می‌کنند و روزانه حجم بالایی از آیات را با‌کیفیت بالایی حفظ می‌کنند. همچنین اساتید بزرگی همچون «دکتر علی رجبی» که بارها برنده مسابقات بین‌المللی حفظ قرآن بوده و بنیان‌گذار روش حفظ تصویری قرآن هستند، تا کنون نزدیک به سه دهه است که مشغول تدریس تخصصی این روش به شاگردان خود هستند.
نکات مؤثر برای موفقیت در حفظ قرآن
بعد از انتخاب روش درست حفظ قرآن، می‌بایست نکات دیگری را هم در نظر بگیریم. رعایت این نکات ساده، تأثیر عمیقی در عملکرد ما خواهد داشت. در ادامه به بررسی برخی از این نکات مهم می‌پردازیم:
- انتخاب زمان مناسب: برای هر شخصی، یک ساعت طلایی در شبانه‌روز وجود دارد که فرد در آن زمان بیشترین میزان بهره‌وری را دارد. به این ساعت، «ساعت طلایی» می‌گویند. حفظ قرآن، باید در ساعت طلایی هر فرد انجام شود تا بهترین کیفیت را داشته باشد. بسته به عوامل مختلف، ساعت طلایی برای هر شخصی متفاوت است. از جمله عواملی که در تعیین ساعت طلایی هر فرد مؤثر است، وضعیت جسمانی، برنامه‌ریزی روزانه، زمان غذاخوردن و… است. اگر می‌خواهید ساعت طلایی روزانهٔ خود را بیابید، می‌توانید مقالهٔ کاربردی «چگونگی کشف زمان طلایی در حفظ قرآن و اهمیت آن» را مطالعه کنید.
- انتخاب مکان مناسب: یکی دیگر از نکات مهم در موفقیت حفظ قرآن، انتخاب مکانی مناسب است. ممکن است برخی افراد اهمیت مکان مناسب را نادیده بگیرند. درحالیکه محیطی که در آن هستیم، تأثیر فوق‌العاده‌ای بر عملکرد ما دارد. بسیاری از چالش‌های حفظ همچون، اهمال‌کاری یا کاهش انگیزه را می‌توان با انتخاب مکانی مناسب برطرف کرد. محیط مناسب برای حفظ قرآن، مکانی است که باعث تقویت تمرکز ما شود. با درنظر‌گرفتن این اصل، هر مکانی که باعث افزایش تمرکز ما شود، محیطی مناسب برای حفظ قرآن محسوب میشود. همچنین اگر در جایی نتوانستیم تمرکز لازم را داشته باشیم، آن مکان برای ما مناسب نیست و باید آن را تغییر دهیم. برای انتخاب مکان مناسب حفظ، توصیه می‌کنیم مقالهٔ کاربردی «ویژگی‌های زمان و مکان مناسب برای حفظ قرآن» را مطالعه کنید.
- خطایابی محفوظات: سومین نکتهٔ مهم در حفظ قرآن، خطایابی مستمر است. در واقع برای رسیدن به هر هدفی می‌بایست عملکرد خود را به طور مداوم بررسی کنیم. حفظ قرآن کریم نیز، هدفی والا و ارزشمند است که تلاش بلندمدتی را می‌طلبد. در طی این روند، ممکن است بارها با اشتباهات و چالش‌های مختلفی مواجه شویم. از‌این‌رو لازم است بدانیم که این موانع، بخشی از مسیر ما هستند و باید با ارزیابی دقیق، از آنها درس بگیریم و آنها را رفع کنیم. یکی از بهترین راه‌های خطایابی، مشاوره و کمک‌گرفتن از استاد حفظ است. زیرا گاهی خطاهایی در ما وجود دارد که خود از آنها بی‌خبریم. تنها فردی که به انتهای مسیر رسیده است و زاویه دیدی گسترده دارد، می‌تواند انحرافات ما از مسیر را ببیند و به ما گوشزد کند. به همین علت توصیه میشود از یک استاد حفظ یا فردی باتجربه و موفق در زمینه حفظ قرآن کمک بگیریم. شما می‌توانید با مطالعه مقاله «آشنایی با شکیات در حفظ قرآن» برخی از مهم‌ترین خطاها و شکیات در حفظ را شناخته و از بروز آنها پیشگیری کنید.
کلام آخر
در این مقاله روش حفظ یک‌ساله قرآن را ارزیابی نمودیم. با بررسی دلایل مختلف به این نتیجه رسیدیم که استفاده از این روش توصیه نمی شود. زیرا این روش و سایر شیوه‌هایی که کوتاه‌مدت و فشرده هستند، نتایج آسیب‌زایی دارند. به همین علت گر چه درصد کمی از افراد با این روش‌ها موفق می‌شوند در ۱۲ ماه قرآن را حفظ کنند، اما این روشی نیست که آن را به همه افراد مشتاق به حفظ قرآن تعمیم دهیم. همچنین متوجه شدیم که حفظ سریع قرآن، علاوه بر اینکه از لحاظ فنی دشوار است، از نظر منطقی نیز ضرورتی ندارد. در ادامه نیز سریع‌ترین روش ممکن برای حفظ قرآن را به شما معرفی کردیم. در این شیوهٔ معتبر و اثبات شده، کیفیت و کمیت به‌صورت متعادلی در نظر گرفته شده است درنتیجه حافظ بهترین عملکرد خود را خواهد داشت. در نهایت، سه نکته مهم در حفظ قرآن را بررسی نمودیم که رعایت آنها تأثیر شگرفی در موفقیت حافظان قرآن دارد.
