اهمیت پژوهش علمی در قرآن + 3 روش کارآمد تدبر

چکیده

همهٔ ما بارها از بزرگان شنیده‌ایم که باید در قرآن تدبر کرد. آیات و روایات مختلفی هم بر این مسئله تأکید ویژه کرده‌اند. اما اصلاً تدبر در قرآن یعنی چه؟ و آیا همه می‌توانند در قرآن تدبر و پژوهش کنند؟ به‌عبارت‌دیگر تدبر و پژوهش‌های قرآنی فقط مخصوص عالمان و اندیشمندان دینی نیست؟

در ادامه به شما می‌گوییم تدبر در قرآن چیست و چرا تا این حد به آن تأکید شده است. همچنین 3 روش تدبر در قرآن را به شما می‌آموزیم که نشان می‌دهد، این امر برای همه افراد (عالِم و غیر عالِم) میسر و آسان است. پس همراه ما باشید.

شناخت تدبر و دلایل اهمیت آن از منظر آیات قرآن

همگی عبارت «تدبر در قرآن» را شنیده­ایم. تدبر در لغت از ریشه کلمهٔ «دبر» و به معنای «پشت» است؛ بدین معنا که باید به ورای معانی سطحی قرآنی دقت کنیم و از الفاظ ظاهری عبور کنیم تا دریابیم پشت هر آیه، چه پیام و مفهومی پنهان شده است. با اینکه عبارات مشابه دیگری مانند، تفکر یا تعقل در قرآن هم بسیار آورده شده است، اما بر عبارت «تدبر» بیشتر تأکید شده است و در دو آیه، قرآن به ما را به این امر دستور می‌دهند:

أَفَلَا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَىٰ قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا. «همانا کسانی که در قرآن تدبر نمی‌کنند، بر قلب‌هایشان قفل نهاده شده است»

سوره محمد، آیه 24

در این آیه از سوره محمد، قرآن عدم تدبر را به قفلی در قلب انسان تشبیه کرده است. اما چرا؟ تصور کنید که فردی به شما می‌گوید: «تو مثل خورشید هستی. چون از پشت کوه آمدی!» در ظاهر این کلمات، حرف توهین‌آمیزی نیامده است و اگر شما معنای پنهان آن را نمی‌دانستید، شاید از شنیدن این حرف خوشحال می‌شدید. اما با دانستن معنای عمیق‌تر آن واکنش ما به این سخن کاملاً دگرگون شد. در قرآن هم آیات بسیاری وجود دارند که دارای معنای عمیق‌تری هستند که در صورت ندانستن آنها، نمی‌توانیم برداشت صحیحی از آیات داشته باشیم.

زمانی که فردی برداشت ناقصی از آیات الهی دارد، همانند این است که درهای قرآن به روی او قفل شده است. به همین دلیل عدم تدبر در کلام‌الله مجید قلب آدمی را قفل می‌کند.

اأَفَلَا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلَافاً کثِیراً. «همانا که در قرآن تدبر نمی‌کنند و اگر از جانب غیر خدا بود در آن بسیار اختلاف می‌یافتند.»

سوره نساء، آیه 82

این آیه، آغازی مشابه آیه نخست دارد؛ اما در ادامه پیام جدیدی به ما می‌رساند؛ اگر در قرآن تدبر کنیم می‌بینیم که هیچ تناقض و اختلافی میان آیات قرآن نیست. این مسئله، یکی از معجزات قرآن است و باعث تقویت ایمان افراد می‌شود.

بررسی جامع 3 روش کارآمد برای تدبر در قرآن

اکنون که به اهمیت تدبر و پژوهش در قرآن پی بردیم، خوب است با روش‌های مختلف پژوهش قرآنی آشنا شویم. البته شیوه‌های متعددی برای عمیق‌شدن در مفاهیم قرآنی وجود دارد، اما در اینجا می‌خواهیم با 3 روش تدبر در قرآن آشنا شویم که به‌کارگیری آنها، باعث می­شود همه قادر باشند از گنجینه‌های بی‌شمار و پنهان آیات قرآن استفاده کنند.

1. بهره‌گیری عمیق از ترجمه قرآن، مهم‌ترین عامل تدبر

ما به‌سادگی به معنای پنهان لطیفه‌ها و کنایه‌های زبان مادری خود پی می‌بریم. به همین ترتیب، زمانی که ترجمه آیات قرآن را به زبان خود می‌خوانیم هم می‌توانیم به معانی عمیق آن پی ببریم. کافی است کمی دقیق‌تر شویم و مسائل را از جوانب مختلف بررسی کنیم.

به‌عنوان‌مثال، ما در روز چندین بار «الحمدلله» می‌گوییم. ترجمه این عبارت پر تکرار یعنی: «ستایش فقط برای‌خداست.» حال اگر از خود بپرسیم که این عبارت چه معنای عمیق‌تری دارد، به این مفهوم می‌رسیم که ستایش برای کسی غیر از خدا جایز نیست. یعنی نباید جلوی کسی غیر از خداوند سر خم کرد. همین ذکر کوتاه به ما می‌آموزد که از تملق، دورویی و ریاکاری پرهیز کنیم و فقط از خداوند یاری بخواهیم. پس «الحمدلله» یعنی دوری از تملق و ریاکاری.

2. بررسی دقیق روش ذکر خاص بعد از عام در آیات قرآن

بگذارید برای فهم بهتر این روش تدبر در قرآن، مثالی ساده بیاوریم؛ فرض کنید در جمع دوستان هستید و فردی از جا بلند می‌شود و می‌گوید: «همگی فردا، به‌صرف شام به خانه‌مان دعوت هستید. علی! تو هم دعوت هستی. حتماً بیا.» در اینجا علی هم جزء همگی دوستان بود، اما دوباره مورد خطاب قرار گرفت. این تأکید بی‌دلیل نیست و قطعاً نشان‌دهنده اهمیت حضور علی در مهمانی است.

به همین صورت، گاهی در قرآن به یک «کل» اشاره می‌شود و سپس جزئی از آن کل، آورده می‌شود. در چنین آیاتی باید توجه کرد که بر آن «جزء» تأکید مخصوص شده است. در ادامه مثالی از قرآن می‌خوانیم:

حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاةِ الْوُسْطَىٰ وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِينَ. «در انجام [به‌موقع و کامل] همهٔ نمازها کوشا باشید و [به‌خصوص] نماز وسط (نماز) و از روی خضوع و اطاعت، برای‌خدا به پا خیزید.»

سوره بقره، آیه 238

در این آیه با اینکه «همه نماز» شامل نماز وسط (ظهر) هم می‌شود، اما بر آن تأکید شده است. برخی مفسرین معتقدند که دلیل این تأکید این است که میانه روز اوج مشغله‌های ماست و به همین خاطر امکان به تأخیرافتادن نماز ظهر بیشتر است.

3. دقت ویژه به جزئیات معانی کلی از قرآن

معنای تدبر با روش قیاس در قرآن به این معنی است که زمانی که کل را داریم، قطعاً جزء را هم داریم.

«چون که صد آمد، نود هم پیش ماست»

مولانا در دفتر اول مثنوی معنوی

گاهی خداوند ما را از انجام خطاهایی بسیار ناچیز نهی می‌کند و این بدین معناست که اگر این خطای کوچک مجاز نیست پس خطاهای بزرگ‌تر از آن هم به‌هیچ‌وجه قابل‌قبول نیستند و اشاره به کمترین گناه، نشان‌دهنده تأکید بیشتر بر کل گناهان مرتبط با آن است. اجازه بدهید با مثال‌هایی از قرآن، این مسئله را شفاف‌تر کنیم:

وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَیْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ. «و مال یکدیگر را به‌ناحق مخورید»

سوره بقره، آیه 188

وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْیَتِيمِ. «و به مال یتیم، نزدیک نشوید»

سوره انعام، آیه 152

همان‌طور که می‌بینید، قرآن سفارش می‌کند به‌ناحق مال یکدیگر را تصاحب نکنید، درحالی‌که دستور داده است به مال ایتام حتی نزدیک هم نشوید؛ این بیان نشان‌دهندهٔ تأکید بیشتر بر این حساس‌بودن حقوق یتیمان است.

4.استفاده از تکنیک اطلاق و تقیید

در بحث تدبر در قرآن کریم، تکنیکی وجود دارد به نام اطلاق و تقیید که به معنای مطلق و مقید گویی است. اما این به چه معناست؟  اطلاق و تقیید یعنی گاهی خداوند در قرآن حکمی می‌دهد که مخاطب آن مشخص شده نیست. به همین دلیل ما نتیجه می‌گیریم که این حکم شامل همه می‌شود. زیرا اگر شامل همه نبود، خداوند جزئیات آن را مشخص می‌نمود. به زبان ساده، اگر حکمی از قرآن شامل عده‌ای از افراد نمی‌شد، بعد از بیان آن حکم، خداوند آن گروه را به‌عنوان افراد معاف از این حکم ذکر می‌کرد.

به‌عنوان‌مثال در بخشی از آیه 59 سوره‌ی نساء می‌فرمایند:

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ»  

یعنی از خدا اطاعت کنید و از رسول نیز اطاعت کنید.

آیه 59 سوره‌ی نساء

در برخورد با این سؤال ممکن است این سؤال پیش بیاید که چه کسانی باید از خدا و رسول اطاعت کنند؟ پاسخ همهٔ افراد است. زیرا این آیه مخاطب خاصی را خطاب نکرده است. پس طبق تکنیک اطلاق و تقیید نتیجه می‌گیریم، همهٔ افراد را مورد خطاب قرار می‌دهد.

البته ممکن است برای برخی این سؤال پیش بیاید که چرا در این آیه و آیات مشابه آن، از جمع مذکر سالم استفاده شده است؟ آیا این دستوراتی است که فقط برای مردان صادر شده است؟ یعنی زنان نباید از خدا و رسول اطاعت کنند؟ پاسخ این پرسش به ساختار دستور زبان عربی برمی‌گردد. در عربی، زمانی که می‌خواهیم هم‌زمان مردان و زنان را خطاب قرار دهیم، رایج است که از فعل مذکر استفاده شود. به همین دلیل در آیات بسیاری از قرآن، احکام کلی با فعل مذکر نازل شده است؛ اما خطاب به همهٔ انسان‌ها است. دقت کنید که این نوع دستور زبان، مدت‌ها پیش از نزول قرآن وجود داشته است. افراد قبل از قرآن، احکام جمعی که شامل مردان و زنان می‌شد را با فعل مذکر بیان ‌می‌کردند. ازآنجایی‌که قرآن به زبان عربی نازل شد، ناگزیر پیام آن در چهارچوب قوانین زبان عربی و اصول آن بوده است تا مردم عربستان مفاهیم آن را درک کنند.

5.توجه به معانی جانبی راه حل رفع گمراهی ها

گاهی با تفکر در یک عبارت ساده، می‌توان معانی مختلفی را استخراج کرد. به‌عنوان‌مثال در آیه دوم سوره جمعه می‌خوانیم:

هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ

اوست خدایی که میان عرب امّی (قومی که خواندن و نوشتن نمی‌دانستند) پیغمبری بزرگوار از همان مردم برانگیخت که بر آنان آیات وحی خدا تلاوت می‌کند و آنها را (از لوث جهل و اخلاق زشت) پاک می‌سازد و شریعت و احکام کتاب سماوی و حکمت الهی می‌آموزد.

آیه 2 سوره جمعه

در این آیه به عبارت  «وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ» توجه کنید. این عبارت به معنای این است که خداوند به آن‌ها کتاب و حکمت را می‌آموزد. اگر به همین عبارت کوتاه و ساده دقت کنیم، در می‌یابیم که در کنار معنی اصلی آن، چندین معنای ضمنی مهم پنهان شده است. به عنوان مثال می‌توان نتیجه گرفت که:

• اگر خداوند به پیامبر دستور آموزش می‌دهد، این یعنی که ایشان خود قرآن را بلدند.
• همچنین پیامبر بهترین شیوهٔ آموزش قرآن را نیز می‌دانند.
• علاوه بر این‌ها روش تدریس پیامبر، مورد تأیید خداوند است. چون خدای متعال خود به پیامبر فرمان آموزش داده‌اند.
• دیگر معنای جانبی این عبارت قرآنی این است که قرآن به‌تنهایی کافی نیست و نیاز به معلم و آموزش دارد.
• همچنین درمی‌یابیم که مردم نمی‌توانند به‌تنهایی از قرآن بهره‌مند شوند و نیاز به تفاسیر و آموزه‌های پیامبر اسلام دارند.
• قرآن کریم قابل‌آموزش و یادگیری است.
• مردم نیازمند یادگیری قرآن‌ هستند.

به‌این‌ترتیب از یک عبارت ساده می‌توان چندین نتیجه استخراج نمود.

عده‌ای ادعا می‌کنند قرآن به‌تنهایی کافی است و نیاز به رسول ندارند. اما با‌توجه‌به این آیه درمی‌یابیم که خود قرآن بیان نموده است که به‌تنهایی کافی نیست و نیاز به معلم دارد. خداوند حضرت محمد (ص) را هم رسول و هم معلم قرآن تعیین کرده‌اند و فقط ایشان هستند که می‌توانند درک درست قرآن را به ما انتقال دهند. به‌این‌ترتیب با توجه معانی ضمنی آیات می‌توانیم از بسیاری از گمراهی‌ها جلوگیری کنیم و با استدلال آنها را رفع کنیم. برای درک بهتر معانی قرآن، می‌توانید مقالهٔ ویژهٔ «چگونه معنای قرآن را بفهمم؟» را نیز مطالعه کنید.

نکته مهم: اگر از تکنیک اطلاق و تقیید برای تکمیل تدبر خود در آیه 2 سورهٔ جمعه استفاده کنیم، به نکتهٔ مهم دیگری دربارهٔ عبارت «وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ» می‌رسیم. از آن جایی که خداوند مشخص نکرده است که پیامبر چه مقدار از قرآن را به مردم بیاموزد، می‌فهمیم که تمام قرآن نیازمند آموزش پیامبر است. ما نیز برای فهم تمامی آیات به آموزه‌های پیامبر نیازمندیم.

6.ارجاع به آیات قبل و بعد

از دیگر روش‌های اصولی تدبر در قرآن کریم، ارجاع به آیات قبل و بعد است. گاهی آیات قرآن به‌صورت پیوسته و در ادامهٔ یکدیگر نازل می‌شوند. در این صورت لازم است به آیات قبل و بعد برگردیم و با‌توجه‌‌به معانی آنها به درک کامل و صحیح برسیم.

به‌عنوان‌مثال، داستان‌های زیادی در قرآن نقل شده است. برای فهم این داستان‌ها، الزامی است که از ابتدای داستان تا انتهای آن را بررسی کنیم. تنها در این صورت می‌توانیم ماجرا و پیام آیات را دریابیم. همچنین در برخی آیات، ضمایر مختلفی وجود دارد. همان‌طور که می‌دانید ضمایر برای جلوگیری از تکرار اسامی به کار می‌روند که قبل‌تر به آن اشاره شده است. از‌این‌رو برای اطلاع از مرجع آن ضمیر باید به آیات قبلی برگردیم. سپس با‌توجه‌به معانی آنها مرجع مورد‌نظر را بیابیم.

7.سفر درون قرآن جهت درک عمیق و درست معانی

دقت کنید که ارجاع ما به آیات دیگر گاهی محدود به آیات قبل و بعد نمی‌شود. در برخی موارد نیاز داریم که آیاتی به سوره و جزئی دیگر مراجعه کنیم. از‌آنجایی‌که آیات قرآن با هم تطابق کامل دارند و یکدیگر را تصدیق می‌کنند، ما می‌توانیم برای درک بهتر از آیات دیگر استفاده کنیم. برای فهم این موضوع، تصور کنید که جسمی پیچیده درون یک اتاق بزرگ قرار دارد. این اتاق بزرگ چندین پنجره دارد و ما هم بیرون این اتاق و از طریق پنجره‌ها می‌توانیم جسم را ببینیم. برای این‌که تمام ابعاد آن جسم را ببینیم گاهی نیاز است جای خود را تغییر دهیم و با نگاه از پنجره‌های مختلف این اتاق، تصویر خود از آن شیء را تکمیل‌تر کنیم.

پیام قرآن نیز همچون این جسم، یکسان و واحد است. زمانی نمی‌توانیم دید خوبی نسبت به معنای پیام قرآن داشته باشیم، می‌توانیم از منظر آیات و سوره‌ها دیگر به معانی قرآن نگاه کنیم. به‌این‌ترتیب دید ما و فهم ما با سفر درون قرآن شفاف‌تر و تکمیل خواهد شد.

نکته مهم این است که گاهی در کنار سفر درون قرآنی، نیاز به سفر خارج از قرآن هم داریم. سفر خارج از قرآن، در واقع همان تفاسیر و روایات اهل‌بیت و پیامبر (ص) است. زمانی که همهٔ این توضیحات را کنار هم ‌بگذاریم می‌توانیم به درک دقیقی از قرآن به دست بیاوریم. چه بسیارند افرادی که با درک ناقص خود از قرآن، گمراه شدند و عده‌ای زیادی را  نیز با خود به گمراهی کشاندند.

کلام آخر

در این مقاله آموختیم چرا تدبر در قرآن این‌قدر اهمیت دارد و بر آن تأکید بسیار شده است. همچنین یاد گرفتیم که با استفاده از روش‌های اصولی تدبر در قرآن، همگی می‌توانند پژوهش‌های قرآنی داشته باشند و از برکات فهم عمیق قرآن بهره‌مند شوند. ان‌شاءالله که توفیق درک، تدبر عمیق و عمل به قرآن شامل حال همه ما شود.