چکیده
امروزه برای حفظ قرآن کریم روشهای مختلفی وجود دارد. به همین دلیل علاقه‌‌مندان به حفظ قرآن، باید پیش از شروع حفظ، روش درست خود را انتخاب کنند. برای پیداکردن بهترین روش، می‌بایست با تحقیق و پرس‌و‌جو از متخصصین، بهترین روشها را بررسی کنیم و مؤثرترین راه را برگزینیم. یکی از روشهای حفظ قرآن، روش «حفظ موضوعی» است. در این مقاله ابتدا می‌خواهیم مراحل حفظ موضوعی قرآن را توضیح دهیم. سپس با مقایسه روش حفظ موضوعی قرآن با سایر روشها، به چشم‌اندازی روشن از در انتخاب مسیر خود برسیم. پس تا انتها همراه ما باشید.
آشنایی کلی با روش حفظ موضوعی قرآن
حفظ موضوعی قرآن به معنای حفظ آیاتی دستهبندیشده در موضوعات مختلف است. در این روش حافظان به‌جای حفظ تمام آیات، برخی آیات را حفظ می‌کنند. حفظ موضوعی بر مفاهیم و محتوای قرآن تأکید دارد و بیشتر برای آشنایی با پیامهای قرآنی به کار می‌رود. افرادی که روش حفظ موضوعی قرآن را به کار میبرند، ترتیب آیات را رعایت نمی‌کنند و ترکیبی پراکنده از آیات را بهخاطر می‌سپارند.
به همین دلیل برخی از افرادی که فکر می‌کنند حافظهٔ خوبی ندارند یا فرصت کافی برای حفظ کامل قرآن ندارند، با استفاده از این روش، آیات را به‌صورت گزینشی حفظ می‌کنند. حفظ موضوعی قرآن همچون سایر روشهای حفظ، معایب و مزایای خود را دارد و برای موقعیتهای به خصوصی به کار می‌رود. در ادامه می‌خواهیم با ذکر مثال، مراحل این روش را شرح دهیم. بعد از آشنایی با مراحل این روش، می‌توانید به این تشخیص برسید که آیا برای شما کاربردی است یا خیر.
اهمیت انتخاب استاد مناسب در میزان موفقیت حفظ موضوعی
استفاده از روش حفظ موضوعی قرآن، همچون سفری کوتاه به شهری جدید است. زمانی که شما وقت و فرصت کافی برای بازدید از شهری بزرگ را ندارید و می‌خواهید زود از آن عبور کنید، از یک فرد راهنما کمک می‌گیرید تا دیدنیترین مناطق شهر را به شما نشان دهد. در روش حفظ موضوعی، قرآن شهری بزرگ از حکمت و معرفت است و راهنمای این شهر، استاد حفظ ماست.
به‌این‌ترتیب، اولین مرحله برای حفظ موضوعی قرآن، کمک‌گرفتن از یک استاد مناسب قرآن است؛ استادی که هم مدرس حفظ قرآن باشد و هم به مفاهیم قرآنی تسلط کافی داشته باشد. در روش حفظ موضوعی قرآن، حضور دائمی چنین استادی، برای ما الزامی است و نمی‌توان به‌تنهایی از این روش برای حفظ قرآن استفاده کرد؛ بنابراین اگر به استادی مسلط به مفاهیم و روشهای حفظ قرآن دسترسی ندارید، این روش را توصیه نمی‌کنیم. البته می‌توان از کتابهای حفظ موضوعی هم استفاده کرد. اما مطالعهٔ این کتب کافی نیست؛ بلکه می‌بایست در کنار آموزش آیات قرآنی، با تکنیکهای حفظ هم آشنا شد.
زمانی که استاد حفظ خود را انتخاب می‌کنیم، ایشان نقشهٔ راه ما را تعیین می‌کنند. به این صورت که ابتدا لیستی از موضوعات مهم قرآنی را انتخاب می‌کنند. سپس آیات مربوط به هر موضوع را از بخشهای مختلف قرآن جمعآوری می‌کنند. بعدازاین، آموزش موضوعی قرآن را آغاز میشود. کلاسهای حفظ موضوعی، طبق موضوعات متنوع قرآنی پیش می‌رود. بررسی هر موضوع، قرآنآموزان را به تفکر وا می‌دارد و آنها را با نظر قرآن و اسلام آشنا میکند.
اساتید حفظ، در شرح آیات و مفاهیم آنها، نقش بسیار مهمی دارند. به کمک آموزش‌های آنها، ما می‌توانیم ارتباط بین آیات را متوجه شویم و تفاسیر عمیق و گاهی دشوار آیات را دریابیم. علاوه بر این، استاد حفظ می‌بایست با بررسی چندجانبه آیات مختلف، پیام واحد میان آنها را درک و برای قرآنآموزان شرح دهد. آگاهی از معنای یکپارچهٔ آیات قرآن و هم‌پوشانی مفاهیم قرآنی به ما کمک میکند تا آیات را راحتتر حفظ کنیم.
اهمیت انتخاب موضوع مناسب برای شروع حفظ موضوعی
انتخاب موضوعات حفظ، مرحله دوم حفظ موضوعی قرآن است. قرآن دریایی از معارف، قصهها و حکمتهای ارزشمند است. روشن است که بررسی تمام این موضوعات برای ما غیرممکن است. علاوه بر این، آیات قرآنی چنان معانی عمیقی دارند که حتی بررسی کامل یک موضوع هم کار بسیار دشواری است. با‌‌توجه‌به این محدودیتها، ما در حفظ موضوعی، تنها به تعداد اندکی از موضوعات و بررسی اجمالی آنها بسنده می‌کنیم.
علاوه بر این، ما می‌توانیم هر موضوع را به موضوعات جزئیتر، تقسیم‌بندی کنیم. به‌این‌ترتیب حفظیات ما طبقهبندی میشوند و درک ارتباط میان آیات، آسان‌تر میشود. در ادامه با ذکر چند مثال قرآنی، با موضوعات مختلف قرآن آشنا می‌شویم:
راههای خداشناسی: آیات زیر به ترتیب به فطرت الهی، نظم جهان و برهان امکان و وجوب می‌پردازند. این آیات، می‌توانند به‌عنوان زیرمجموعهٔ موضوع راههای خداشناسی قرار بگیرند.
«فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا ۚ فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا؛پس تو مستقیم روی به‌جانب آیین پاک اسلام آور درحالی‌که از همه کیشها روی به خدا آری، و پیوسته از طریقه دین خدا که فطرت خلق را بر آن آفریده است.»
سوره روم، آیه 30
«إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ؛ همانا در خلقت آسمان‌ها و زمین و رفت‌و‌آمد شب و روز دلائل روشنی است برای خردمندان عالم.» ” (آل‌عمران 190) ” «یَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ ۖ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ؛ ای مردم، شما همه به خدا فقیر و محتاجید و تنها خداست که بی‌نیاز و غنیّ بالذّات و ستوده صفات است.»
سوره فاطر، آیه 15
توحید و مراتب آن: آیات زیر به ترتیب، نشان‌دهندهٔ دلیل یکتایی خداوند و ذات و صفات توحید است.
«لَوْ کَانَ فِیهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا ۚ فَسُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یَصِفُونَ؛ اگر در آسمان و زمین غیر از خدای یکتا خدایانی وجود داشت همانا خلل و فساد در آسمان و زمین راه می‌یافت، پس (از نظم ثابت عالم) بدانید که پادشاه ملک وجود خدای یکتاست و از توصیف و اوهام مشرکان پاک و منزه است.»
سوره انبیاآیه 22
«لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَيْءٌ ۖ وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ؛آن خدای یکتا را هیچ مثل و مانندی نیست و او شنوا و بیناست.»
سوره شوری، آیه 11
«قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ؛بگو اوست خدای یگانه.»
«اللَّهُ الصَّمَدُ؛خدای بی‌نیاز.»
«لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ؛ نزاده و زاده نشده است.» «وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُوًا أَحَدٌ؛ و هیچ‌کس او را همتا نیست.»
سوره اخلاص
موضوع شرک در قرآن: در آیات زیر از سوره لقمان و نساء، به موضوع شرک پرداخته شده است. در این آیات، قرآن بیان میکند که شرک گناهی بزرگ و نابخشودنی است. همچنین می‌توان در آیات 66 سوره یونس و 31 سوره حج، با مفاهیم مرتبط با موضوع شرک آشنایی بیشتری یافت.
«وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ یَعِظُهُ یَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ ۖ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ؛ و (یاد کن) وقتی که لقمان در مقام پند و موعظه به فرزندش گفت: ای پسر عزیزم، هرگز شرک به خدا نیاور که شرک بسیار ظلم بزرگی است.»
سوره لقمان، آیه 13
«إِنَّ اللَّهَ لَا یَغْفِرُ انْ یُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَٰلِكَ لِمَنْ یَشَاءُ ۚ وَمَنْ یُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَرَىٰ إِثْمًا عَظِيمًا؛ محققاً خدا گناه شرک را نخواهد بخشید و سوای شرک را برای هر که خواهد می‌بخشد، و هر کس که شرک به خدا آورد به دروغی که بافته گناهی بزرگ مرتکب شده است.»
سوره نساء، آیه 48
تسلط بر مفاهیم و تثبیت آیات، شرط مهم حفظ با روش موضوعی
مرحلهٔ آخر حفظ موضوعی قرآن، حفظ آیات دستهبندیشده است. به همین منظور، بعد از یادگیری و فهم آیات یک موضوع، شروع به حفظ آنها می‌کنیم. حفظ آیات در روش موضوعی، با کمک ارتباط میان معانی آیات صورت می‌گیرد. به همین علت، تسلط بر مفاهیم بسیار مهم است.
بعد از فهم کامل موضوعات و درک ارتباط میان آیات، نوبت خواندن آنها است. در این بخش بهتر است با گوش‌دادن به قرائت صحیح آیات، از تلفظ صحیح عبارات قرآنی مطمئن شوید. در مرحلهٔ بعد، آیات را چندین بار تکرار کنید تا ضمن تسلط بیشتر، تلفظ آیات را یاد بگیرید. بعدازاین، با تکرار آیات شروع به حفظ کنید. این تمرین را این‌قدر تکرار کنید تا آیات را به طور کامل حفظ کنید.
بعد از حفظ دستهای از آیات، نوبت به تثبیت آنها میرسد. بدون مرور مداوم آیات نمی‌توان انتظار داشت که محفوظات در ذهن باقی بمانند. برای تثبیت آیات، می‌توان آیات حفظی را به‌صورت هفتگی و ماهیانه تکرار و تمرین کرد تا فراموش نشوند. به‌این‌ترتیب حفظ موضوعی قرآن انجام میشود.
بررسی دقیق و جامع مزایا و معایب روش حفظ موضوعی
اکنون که با مراحل حفظ موضوعی قرآن آشنا شدید، می‌خواهیم مزایا و معایب این شیوه را باهم بررسی کنیم.
الف) مزایای حفظ موضوعی:
حفظ موضوعی مزایای به‌خصوصی دارد که باعث میشود این روش برای برخی از افراد بسیار کاربردی باشد. همان‌طور که پیشتر اشاره شد، این شیوه بر یادگیری طبقهبندیشده مفاهیم آیات تأکید دارد. به همین منظور حفظ موضوعی برای محققان و پژوهشگران دینی بسیار مناسب است. زیرا این افراد می‌توانند با کمک این روش، از استدلالهای قرآنی برای اثبات نظریاتشان استفاده کنند. همچنین ایشان این توانمندی را کسب می‌کنند تا در مناظرات دینی، با ذکر مثالهایی از آیات قرآن، اعتبار مدعیات خود را بالا ببرند.
از دیگر فواید حفظ موضوعی قرآن، آموزش مفاهیم قرآنی به کودکان و خردسالان است. چرا که با این روش می‌توان، مفاهیم قرآن را به‌صورت خلاصه‌برداری، ساده و قابل‌فهم کرد. کودکان با حفظ موضوعی، می‌توانند هر بار روی یادگیری یکی از درسهای قرآنی تمرکز کنند و بر آن مسلط شوند.
ب) معایب حفظ موضوعی:
با وجود مزایای شیوهٔ حفظ موضوعی، این روش معایبی دارد که باعث شده است بسیاری از حافظان حرفهای قرآن از آن استفاده نکنند. بزرگ‌ترین عیب این روش این است که با استفاده از آن، نمی‌توانیم حافظ کل قرآن یا حتی بخشی از قرآن شویم. چون در حفظ موضوعی، بخشی از آیات قرآن به‌صورت پراکنده حفظ میشوند.
علاوه بر این، روش حفظ موضوعی ترتیب محفوظات را مشخص میکند، اما راه‌حل خاصی برای حفظ این آیات و تثبیت آنها ارائه نمی‌دهد و به طور معمول از روشهای سنتی تکرار و تمرین استفاده میکند. به همین دلیل، با اینکه حجم محفوظات در این روش کمتر است؛ اما سختی بیشتری دارد؛ چون راهکار علمی مناسبی برای انتقال مطالب به حافظه بلندمدت وجود ندارد و قرآنآموزان می‌بایست حجم زیادی از موضوعات و آیات مربوط به آن را بهخاطر بسپارند. درحالی‌که در روشهای معتبر دیگر همچون «حفظ تصویری قرآن»، از سه بعد تصویری، آوایی و مفهومی حافظه استفاده میشود. به همین دلیل بسیاری از حافظان مطرح کشور معتقدند که این بهترین روشی است که به حفظ کل قرآن منجر میشود و در‌عین‌حال آسان‌تر است. علت آسانی آن هم این است که این روش علاوه بر توجه به معانی قرآن، روی تکنیکهای اصولی حفظ هم تأکید دارد. به همین دلیل حفظ موضوعی قرآن، روش جامع و راهبردی برای حفظ کل قرآن نیست.
کلام آخر
در این مقاله آموختیم که روش حفظ موضوعی چیست و چگونه می‌توان به کمک آن، قرآن کریم را حفظ نمود. همچنین با ذکر مثالهایی از قرآن با شیوهٔ انجام این روش آشنا شدیم. در انتها با بررسی همه‌جانبه، معایب و مزایای حفظ موضوعی را بررسی کردیم و این روش را با دیگر شیوههای حفظ مقایسه نمودیم. در نهایت به این نتیجه رسیدیم که گرچه این نوع از حفظ برای عدهای بسیار مناسب است؛ اما برای کسانی که می‌خواهند به‌صورت اصولی قرآن را بیاموزند و حافظ قرآن شوند، پیشنهاد نمی‌شود.
